Një homazh për Prenk Jakovën, kolosin e muzikës shqiptare

Nga Dashnor Kaloçi
Revista “Shqip” publikon historinë e panjohur të një prej mjeshtërve më të mëdhenj të muzikës shqiptare, kolosit të famshëm Prenk Jakova, pinjoll i një familje fisnike shkodrane, i cili u diplomua në Konservatorin e Muzikës “Sanata Cesilia” të Romës. Dënimi me burg nga regjimi komunist, porosia e Enver Hoxhës për të lejuar shfaqjen e operës “Skënderbeu” dhe deri te vdekja tragjike në 9 shtatorin e largët të vitit 1969.




Ka qenë data 9 shtator e vitit 1969, kur në të gjithë qytetin e Shkodrës u përhap menjëherë fjala se kishte vdekur në mënyrë tragjike Prenk Jakova, një nga mjeshtrit e mëdhenj të muzikës shqiptare, i cili kishte shkruar dhe vënë në skenë operën e parë shqiptare. Ai lajm ogurzi trishtoi pa masë jo vetëm familjen, miqtë, të afërmit dhe ata që e kishin njohur mjeshtrin e madh nga afër, por edhe të gjithë popullin e Shkodrës e mbarë vendin. Po kush ishte Prenk Jakova, nga ç’familje rridhte, ku kishte studiuar dhe si arriti ai që të bëhej një nga kolosët më të mëdhenj të muzikës në Shqipëri?

Familja dhe mësuesit e parë
Prenk Jakova u lind më 27 qershor të vitit 1917 në qytetin e Shkodrës dhe origjina e familjes së tij është nga Gjakova, prej së cilës ata patën marrë edhe mbiemrin. Gjyshi i Prenkës quhej Dedë Jakova dhe që në rininë e tij ai ishte dhënë pas muzikës, duke luajtur me klarinetë në Kolegjin Saverian të qytetit të Shkodrës. Deda vdiq në moshë fare të re dhe la një djalë të quajtur Kolë, i cili nga kushtet e vështira ekonomike të familjes, u fut në punë si shegert në pazarin e Shkodrës. Prenka ishte fëmija i parë i Kolë Jakovës, i cili në atë kohë punonte në një dyqan argjendarie dhe njëkohësisht njihte e këndonte mjaft mirë këngën popullore të ahengut shkodran, gjë e cila ndikoi shumë dhe në formimin e mëvonshëm të djalit të tij, Prenkës. Përveç Prenkës, Kola kishte dhe djem të tjerë më të vegjël se ai në moshë, ku dy prej tyre: Deda e Çesku, punuan si fotografë e muzikantë. Që në moshën shtatëvjeçare, i nxitur nga babai i tij, Prenka u aktivizua në role të ndryshme që viheshin në skenë nga shoqëritë teatrore të asaj kohe “Bogdani” dhe “Vllaznia”. Arsimin fillor Prenka e mbaroi në vitet 1924-‘29 në shkollën “Skanderbeg” dhe më pas ai u regjistrua e vazhdoi mësimet në liceun “Illyricum”, po në qytetin e Shkodrës. Nga dega klasike që Prenka vazhdoi në atë lice, ai kaloi në degën e përgjithshme të gjimnazit të shtetit po në Shkodër, ku u diplomua në vitin 1935. Që kur filloi liceun “Illyricum”, ai mori pjesë në bandën muzikore të asaj shkolle, e cila më vonë u bë dhe banda e qytetit të Shkodrës, duke qenë klaniretist i saj. Në këtë periudhë, Prenka u formua si muzikant dhe filloi të drejtojë disa grupe korale e formacione të vogla orkestrale, me anë të të cilave nisi të stilizonte e përpunonte këngën e re popullore, si p.sh.: “Delja rudë”, “Hajredini”, “Besa e një trimi”, “Shkoj e vi fluturim si zogu” etj. Dy nga mësuesit e parë të Prenkës, prej të cilëve ai mori dhe mësimet e para në muzikë, ishin Martin Gjoka dhe Zef Kurti. Kur nuk ishte më shumë se 18 vjeç, Prenk Jakova u bë drejtuesi artistik i bandës muzikore të liceut “Illyricum” dhe nxënësit e tij të parë ishin: Çesk Zadeja, Tish Daija, Tonin Harapi, Simon Gjoni, Tonin Rrota, Zef Gruda etj. Në atë kohë, që Prenka mori drejtimin e bandës së qytetit të Shkodrës, ai filloi dhe shkroi partiturat e para, duke kompozuar marshe për bandë dhe potpuri këngësh popullore shkodrane.

Mësues në Bërdicë e Orosh
Më 2 janar të vitit 1936, Prenka u emërua mësues në fshatin Bërdicë të Prefekturës së Shkodrës. Lidhur me këtë, në kujtimet e vëllait të tij, Çeskut, midis të tjerash shkruhet: “Në atë fshat Prenka kreu jo vetëm detyrën e arsimtarit, por ai u kujdes dhe u mësoi këngën pothuajse të gjithë nxënësve të asaj shkolle. Gjatë asaj kohe, Prenka mësoi vetë pa pasur asnjë metodë dhe kitarën, e kur i erdhën metodat nga jashtë, ai pa se aty nuk kishte asgjë të re nga ato që ai kishte mësuar nga nevoja. Në pushimet verore të vitit 1939, Prenka me kursimet e tij bleu një fizarmonikë të markës “Settimio Sopreni”, e cila kishte 80 base dhe metodën e saj. Brenda një kohe shumë të shkurtër Prenka e mësoi në mënyrë të përsosur atë instrument, që në atë kohë njihej vetëm me veshë dhe jo me metoda. Pasi kishte mësuar të luante në mënyrë virtuoze me klarinetë, kitarë dhe fizarmonikë, Prenka fitoi njohuri të mjaftueshme edhe në instrumentet e tunxhit e të drurit, mësimin e të cilave e kishte filluar që në gjimnazin e Shkodrës. Në vitin 1939, ai u shkëput për herë të parë nga familja e tij, pasi u emërua mësues në fshatin Orosh të Mirditës. Në atë fshat, shkroi një pjesë për fizarmonikë të titulluar “Mall” dhe më pas edhe këngën “Fyelli i Bariut”, teksti i së cilës edhe sot ka ngelur i panjohur. Kjo gjë shënoi provën e parë të Prenkës për të shkruar fjalët dhe melodinë së bashku, pasi ashtu ishte koncepti i këngës popullore të ahengut shkodran. Pasi qëndroi për më shumë se një vit në Orosh, në 1940-ën, Prenka u transferua në qytetin e lindjes në Shkodër dhe në atë kohë ai shkroi një cikël këngësh për fëmijë dhe operetën me dy akte, të titulluar “Kopshti i Xhuxhmaxhuxhëve”. Në vitin shkollor 1941-‘42, Prenka u transferua në Katër-kollë të Ulqinit dhe Oshos të Krajës, ku për të mos humbur aktivitetet artistike në qytetin e Shkodrës, ai e bënte përditë me biçikletë vajtje-ardhje atë rrugë, duke përshkuar 50 km. Në Katër-kollë Prenka nuk qëndroi shumë, pasi në shtatorin e vitit 1942 ai shkoi për studime në Itali, ku u regjistrua në konservatorin e muzikës “Santa Cecilia” të Romës, në degën e klarinetës, të cilin e përfundoi shkëlqyeshëm”, thuhet në kujtimet e vëllait të tij Çeskut.

Përgjegjës i Shtëpisë së Kulturës
Fundi i vitit 1944 e gjeti Prenk Jakovën si mësues në qytetin e Shkodrës, ku atë e morën për të ndihmuar në aktivitetet që zhvillonte në atë kohë kori i Brigadës së Parë partizane në Shtëpinë e Rinisë, ku ai u emërua përgjegjës i saj. Në atë kohë Prenka u arrestua nga komunistët dhe u mbajt për disa muaj në hetuesi, pasi një vëlla i tij u vra duke luftuar kundrave forcave partizane të ndjekjes diku në një fshat të Shkodrës. Ish-nxënësit e tij, Çesk Zadeja e Tonin Harapi, të cilët më pas u bënë kolosët e muzikës shqiptare, në kujtimet për mësuesin e tyre Prenk Jakova dëshmojnë se gjatë asaj periudhe Prenka shkonte në punë në orën shtatë të mëngjesit dhe punonte pa pushim deri në orët e vona të natës, me korin, solistët dhe instrumentistët e shumtë që kishte në patronazh. Aq i prerë, strikt dhe konsekuent ishte Prenka në punën e tij me amatorët, saqë për të justifikuar mungesat e tyre në prova, ai u kërkonte vërtetim nga drejtoria e ndërmarrjes, ose e shkollës, apo nga Komiteti Profesional. Në atë kohë, me grupet që përgatiste, Prenka dha shfaqje të ndryshme jo vetëm në qytetin e Shkodrës, por edhe në Ulqin, Cetinjë, Titograd etj. Në vitin 1947, Prenka përgatiti dhe përpunoi një cikël këngësh të titulluar “Dasma Shkodrane”, me të cilat përveç shfaqjeve tepër të suksesshme që dha në Shkodër, u paraqit edhe në Festivalin Kombëtar që u zhvillua në Tiranë. Përveç asaj pune rraskapitëse, Prenka gjente kohë dhe punonte përsëri edhe në shtëpinë e tij, duke u marrë me përpunime këngësh popullore. Ajo periudhë shënon dhe formimin e plotë të Prenkës si muzikant në mënyrë autodidakte. Në vitet 1948-1951, Prenka punoi si mësues i muzikës pranë shkollave “11 Janari” dhe “Vasil Shanto” të qytetit të Shkodrës dhe nuk u shkëput për asnjë ditë nga provat e korit dhe orkestrës të Shtëpisë së Kulturës. Në atë kohë, ai kompozoi këngën “Gruri i ri” me tekst të Dhimitër Shuteriqit, e cila u inskenua nga aktori Pjetër Gjoka bashkë me disa këngë të tjera që u paraqitën në festivalin e vitit 1950 në Tiranë.

Shkruan operën e parë shqiptare
Një nga kulmet e krijimtarisë së kompozitorit të famshëm Prenk Jakova, është konsideruar opera e parë shqiptare “Mrika”, e cila u shfaq për herë të parë në vitin 1958. Po si e ka zanafillën kjo opera dhe si arriti Prenka ta shkruante atë? Për këtë ngjarje të madhe të kulturës shqiptare, i vëllai i tij, Çesku, në kujtimet e tij, midis të tjerash, ka shkruar: “Në prag të çeljes së festivalit të vitit 1952, ishin formuar kushtet që në muzikën shqiptare të hidheshin hapa të mëtejshëm, të cilat duhet të kalonin pragun e këngës. Kjo gjë vinte pasi ishin krijuar rrethanat me solistë të aftë dhe të përgatitur dhe me orkestër me formacion simfonik. Kështu, në qershorin e vitit 1952 u thirr poeti Llazar Siliqi, që të shkruante diçka mbi hidrocentralin që po ndërtohej mbi lumin Mat. Në fillim ajo nisi si këngë dhe më pas mori formën e një veprimi me dy tablo të titulluar “Dritë mbi Shqipëri”, e cila u shfaq në korrikun e vitit 1952 në Tiranë. Kjo gjë ishte edhe embrioni i operës së parë shqiptare “Mrika”, që i filloi përgatitjet që nga data 2 maj e vitit 1958, ndërsa vënia në skenë filloi më 12 nëntor të vitit 1958. Provat për atë shfaqje bëheshin paralelisht në Shtëpinë e Kulturës, në teatrin e vjetër dhe në teatrin e ri “Migjeni”, pas orës 15.00, të cilat vazhduan deri në datën 27 nëntor, që u dha prova e përgjithshme. Pas kësaj pune të lodhshme, më 1 dhjetor 1958 u shfaq premiera e saj në teatrin “Migjeni” dhe pas disa shfaqjes në atë qytet, më 27 e 28 dhjetor, ajo u dha në sallën e Institutit të Lartë të Arteve në Tiranë. Në atë shfaqje asistoi edhe Enver Hoxha, së bashku me pjesën më të madhe të udhëheqjes e trupin diplomatik të akredituar në Tiranë. Në fund të shfaqjes doli në skenë Kadri Hazbiu, i cili pasi falënderoi të gjithë artistët e saj, ngriti një dolli të veçantë për Prenk Jakovën. Vënia në skenë e operës “Mrika”, pati një jehonë të madhe edhe jashtë Shqipërisë, si në Itali, Suedi, Çekosllovaki etj., gjë e cila u mësua prej letrave e telegrameve të shumta që i erdhën Prenkës nga këto shtete. Një personalitet i artit nga Praga, që merrej me historinë e operës botërore, me anë të një letre e përgëzoi Prenkën për suksesin e arritur me amatorët shkodranë dhe i kërkoi atij t’i dërgonte pamfletin, afishet, fotografitë e reklamat e shfaqjes”, ka shkruar në kujtimet e tij për suksesin e operës “Mrika”, i vëllai i Prenkës, Çesku.

Shokët e pasionet e Prenkës
Ish-nxënësit e Prenkës, Zadeja, Harapi, Gruda, Rrota, Daija etj, që më vonë u bënë mjeshtrit më të mëdhenj të muzikës shqiptare, në kujtimet për mësuesin e tyre kanë treguar se Prenka ka qenë një njeri shumë i thjeshtë dhe në vitet 1945-‘49 pati disa oferta për të shkuar në Tiranë, por i refuzoi ato, sepse nuk ndahej dot nga Shkodra dhe Shtëpia e Kulturës e atij qyteti. Po kështu, ai e refuzoi edhe ofertën që iu bë në vitin 1953 për të ardhur si dirigjent në Tiranë. Disa vite më vonë, Prenka refuzoi edhe disa oferta për të vazhduar studimet e larta në Pragë, apo në Moskë. Sa herë që ai kthehej nga ndonjë turne i zhvilluar jashtë shtetit, në valixhen e tij gjeje vetëm albume muzikore dhe partitura, si dhe grepa peshku për shokët e tij amatorë të gjuetisë, me të cilët ai shkonte shpesh në Bunë dhe në liqenin e Shkodrës. Prenk Jakova, gjithashtu, ishte i pasionuar pas futbollit shkodran dhe kur u ndërtua stadiumi “Vojo Kushi”, ai shkroi marshin e sport-klub “Vllaznisë”, të cilin e këndonin shpesh tifozeria e zjarrtë shkodrane. Ndonëse në mosha të ndryshme, shokët e miqtë më të ngushtë të muzikës për Prenkën, ishin Kolë Jakova, (klarinetist e mësues), Loro Kovaçi, (ish-klarinetist), Gjon Karma, (ish-flautist), Pjetër Gjoka, (tenor dhe aktor), Ndoc Shllaku, violinist dhe Pjetër Gjergji, kitarist e këngëtar. Më pas, shokë dhe bashkëpunëtorë të ngushtë të Prenkës u bënë dhe dirigjenti Mustafa Krantja, kompozitori Tonin Harapi dhe sidomos poeti Llazar Siliqi.

Vdekja tragjike e Jakovës
Pas suksesit të madh që u arrit me vënien në skenë të operës së parë shqiptare “Mrika”, gjatë një vizite që bëri në qytetin e Shkodrës, Enver Hoxha u takua me Prenkën dhe i tha atij se i kishte premtuar për të bërë dhe një operë tjetër për Skënderbeun. Një nga funksionarët e lartë të qytetit të Shkodrës, i cili ka qenë prezent në atë bisedë të Prenkës me Enver Hoxhën, dëshmon: “Pas atyre fjalëve të Enver Hoxhës, Prenka iu përgjigj: ‘Po mor shoku Enver, por puna e operës nuk është si bukët që i fut kur të duash në furrë’. Pas përgjigjes së Prenkës, Enver Hoxha filloi të qeshte dhe dha porosi që t’i plotësoheshin të gjitha kushtet Prenkës, me qëllim që ai të vinte në skenë operën ‘Skënderbeu’”, kujton ish-funksionari i lartë lidhur me bisedën e Enver Hoxhës me Prenkën, për vënien në skenë të operës “Skënderbeu”. Pas atij takimi, Prenka iu vu punës, duke punuar nga mëngjesi deri në orët e vona të natës, për të realizuar atë që i kishte vënë si detyrë Enver Hoxha. Ai e shkroi të gjithë muzikën e operës “Skënderbeu” dhe për disa muaj me radhë u mor vetëm me ndarjen e muzikës turke nga ajo arabe, gjë e cila deri në atë kohë ngatërrohej nga shumë kompozitorë. Kur e përfundoi muzikën e saj dhe e solli për miratim në Tiranë, Prenkës i nxorën shumë pengesa dhe ata që ishin ngarkuar për shikimin e saj, i kërkonin të shkurtonte disa pjesë që, sipas tyre, stononin. Prenka refuzoi në mënyrë kategorike për ta bërë atë gjë dhe i vetmi që i doli në mbrojtje ishte Fadil Paçrami, i cili në atë kohë kishte dalë hapur kundër metodave të vjetra e konservatorizmit. Ndonëse opera “Skënderbeu” u shfaq dhe pati sukses të madh, e Prenka pati përgëzime edhe nga Enver Hoxha, peripecitë për realizimin e saj lanë gjurmë të thella në gjendjen shpirtërore të Prenkës. Kjo gjë ndodhte në një kohë kur Prenka kishte nënën e tij të paralizuar në shtëpi, gjë e cila ia rëndoi së tepërmi gjendjen e tij nervore. Nisur nga këto strese që iu krijuan, më 9 shtator të vitit 1969 kompozitori i famshëm Prenk Jakova i dha fund jetës së tij në mënyrë tragjike. Në varrimin e tij mori pjesë i gjithë populli i Shkodrës, kurse nga Tirana u dërgua vetëm sekretari i Lidhjes së Shkrimtarëve dhe Artistëve. I vetmi favor që iu bë atij nga shteti komunist ditën e varrimit, ishte dhënia e lejes që ai të varrosej nën tingujt e bandës muzikore të qytetit, të cilën e kishte krijuar vetë katër dekada më parë. Krijimtaria muzikore që la Prenk Jakova është shumë e pasur dhe konsiston në dhjetëra vepra vokale, këngë korale të përpunuara, pjesë orkestrale e korale, pjesë për bandë, muzikë filmash e deri tek operetat e operat. Nisur nga virtuoziteti i tij dhe krijimtaria e larmishme muzikore, Prenk Jakova konsiderohet si një nga kolosët më të mëdhenj të muzikës shqiptare për të gjitha kohërat.