Të vdesësh për Filozofinë

Shumë herë bëhet fjalë për njerëz që flijohen për besimin e tyre. Literatura të tëra ngjyrosen çdo ditë -herë me qëllim propagandistik e herë me qëllim mallëngjyes- me flijimet e protokristianëve, judëve apo myslimanëve të parë. Megjithatë kanë ekzistuar edhe njerëz idetë e te cilëve u bënë objekt luftimi dhe shkak që t'iu hiqet liria fizike apo edhe vet e drejta në jetë!

Një nga këta njerëz që u luftuan dhe u flijuan për idetë e tyre ishte edhe vet filozofi i parë ose ndryshe babai i filozofisë, Sokrati (469-399 p.e.s.).

Në fakt, Sokrati vazhdon të luftohet akoma edhe sot. Akoma dhe në këtë moment më kanë mbetur të ngulitura në mendje çirrjet e një teologu fanatik në një kanal televiziv kundra personalitetit të Sokratit duke mos lënë gjë pa përmendur, qysh nga gjendja familjare e Sokratit e deri tek preferencat e tij seksuale por edhe tek admirimi që i bëhej atij nga Platoni. Disa të tjerë thonë se Sokrati ishte thjesht dashnor i Platonit, dhe kështu ky i fundit nga dashuria e madhe i dedikoi gjithë ato dialogë!
Është e vështirë për dikë që të besojë sesi një person të cilit i dedikohen kaq shumë gjëra, si dhe vet lindja e Filozofisë, nuk la asnjë vepër të shkruar!

Njerëzit akoma edhe sot e kanë të vështirë të kuptojnë/arrijnë Sokratin!
Mesa duket atomicizmi i Sokratit nuk kishte asnjë lidhje me egoizmin e thjesht njerëzor! Aq përpara të tjerëve ishte Sokrati sa që edhe mendimet e veta nuk pranoi t'i shkruajë duke u frikësuar se lexuesi do nënvleftësonte idetë personale përpara citimit të shkruar!

Pra ajo që i interesonte me tepër Sokratit nuk ishin konkluzionet e veta, ajo që i interesonte ishte që njeriu te fillojë dhe ta vrasë mendjen. Njeriu i Sokratit ishte ai njeri i cili nuk mjaftohej me komfortizmin tradicional por duke e vënë veten në postin e injorantit –që nuk di asgjë- problematizohet rreth gjithçkaje dhe bën pyetjet e drejta.

Pra duke iu kthyer injorancës, njeriu i Sokratit hodhi poshtë çdo dije të deriatëhershme dhe hapi një rrugë të re kërkimi. Dhe ky kërkim filloi nga vetja -sepse sa njohim veten nuk njohim asnjë tjetër- dhe më pas u kthye tek më i afërti për të përfunduar mbi gjithë shoqërinë.

Siç do thoshte edhe Ciceroni: Sokrati e tërhoqi filozofinë nga qielli dhe e hodhi mbi Tokë!

Kërkimi brenda vetes sipas Sokratit do sillte virtytin (areti) kurse virtyti do lindte shkencën! Pra ishte e pamundur që njeriu të bëhej shkencëtar kur brenda vetes i kishte ende te errëta akoma edhe çështjet më themelore, si p.sh. fenomenet ndodhin vet apo shkaktohen nga fuqi mbinatyrore. Pra që të bëhej dikush njeri me virtyt apo shkencëtar duhej fillimisht të hiqte "syzet e trasha" të trashëguara brez pas brezi qysh nga errësira e thellësisë kohore!
Duhej që të mos i frikësohej pyetjeve të drejta dhe përgjigjeve logjike!

Sigurisht që parime të tilla do e sillnin ndesh Sokratin me dijetarët e asaj kohe (Sofistët), me klerikët paganë si dhe me çdo qytetar të nënshtruar ndaj komfortizmit mendimtar tradicional.

Dhe si çdo revolucionari tjetër -megjithëse Sokrati ishte diçka me tepër se kaq- iu përgatit komploti i vdekjes. Akuza ishte: ofendim ndaj të shenjtave (vlasfimi).

Modestia e Sokratit u duk edhe tek vet përgjigja e tij kur iu bë pyetje rreth ofendimit ndaj fesë pagane, pak a shumë ai u përgjigj: unë thash se njerëzit e pranojnë panteizmin nga frika! Pra nuk ishte qellim i Sokratit t'iu ndërrojë fenë Athinasve, siç nuk ishte gjithashtu qëllim i tij që t'iu tregojë atyre se ç'ekziston përtej natyrores. Ai thjesht iu tha atyre se nuk ishin të sinqertë me veten, dhe se duke mos qenë të sinqertë me veten nxirrnin konkluzione të gabuara.. gjë që nuk lejonte as shkencën që të përparojë (rreth 1900 vjet u deshën qe thënia e Sokratit të mbetet profetike mbi Mesdhe, d.m.th. deri ne shek. e 15 kur filloi Rilindja!).

Thuhet gjithashtu se pas dënimit me vdekje Sokratit iu dha mundësia që të braktisë qelinë, por ai përsëri nuk pranoi duke deklaruar: se askush nuk është sipër ligjit! Ishte ky ligj që simbolizonte bashkimin shoqëror dhe me pranimin e të cilit Sokrati hodhi poshtë edhe akuzat e tjera që i dedikonin gjoja përçarjen shoqërore.

Kështu i vendosur që të mos i bëjë qejfin vetes me meditimin komfort dhe i vendosur që t'i bindet virtytit të brendshëm por edhe harmonisë shoqërore -që shprehet midis ligjit- Sokrati pranoi vendimin gjyqësor dhe morri kupën e helmit për të vdekur.

Me veprimtarinë e vet Sokrati fitoi edhe epitetet si baba i filozofisë, baba i shkencës etj. dhe u bë pikë ndarëse midis meditimit tradicional sofist nga meditimi filozofik dhe shkencor helen. Nuk ka dyshim që Sokrati ia vlen të përmendet edhe si humanisti i parë, me gjithë kuptimin që përmban fjala, dhe si një nga themeluesit e meditimit perëndimor (megjithëse Perëndimi u vonua rreth 1900 vjet qe t'i afrohet Sokratit, për të mos e arritur kurrë!).

Por siç u përmend, të gjitha këto vlera te Sokratit bota u vonua që t'i njohë. Klasicizmin helen do e zëvendësojë perandorizmi maqedonas dhe romak të cilat do i u lejnë radhën despotizmit kristian.

Gjithashtu as vet Sokrati nuk duket se kishte dëshirën që të mbahet mend. Kjo duket nga vet fakti që nuk shkroi asgjë por edhe nga fakti që nxënësi i tij Platon me gjithë admirimin e madh që kishte ndaj mësuesit (duke e vendosur emrin e tij në shumicën e veprave të veta) nuk e shfaq Sokratin në asnjë dialog si mbrojtës total të një ideje. Parimet sokratiane dalin nga përpilimi i dialogut dhe jo nga qëndrimi i paluhatshëm i Sokratit.
Gjithashtu besimet e Sokratit duken më tepër nga pyetjet sesa nga përgjigjet! Kështu në kundërshtim me shumë dijetarë apo filozofë të tjerë Sokrati nuk la asnjë doktrinë thjesht la pas tij një dëshirë themelore dhe një themel nga ku fillon çdo konkluzion i drejtë dhe çdo shkencë.
Ky themel mund të përmblidhet vetëm me një frazë: etje për dije të vërtetë! Dhe dije sipas Sokratit dhe Platonit është vetëm ajo që shpjegon ekzistenten kurse ajo që shpjegon mos-ekzitenten është injorancë, por që ta gjesh më të vërtet këtë dije duhet të fillosh nga injoranca. Dhe megjithëse një konkluzion i tillë mund të duket kontradiktor në të vërtet përbën vatrën e kërkimit shkencor, sepse shkenca duke shpjeguar ekzistenten gjen edhe atë që duket mos-ekzistente kurse duke kuptuar mos-ekiztenten arrin në ekzistenten.

Kjo etja për dije e Sokratit përbën edhe gjenezën e fjalës "filosofia" që do të thotë dashuri ndaj dijes!

Dhe me te vërtet Filozofia -sado e domosdoshme dhe e nevojshme për njeriun- i humbi gjurmët e veta për shekuj me radhe nën hijen e dogmatizmit!

Kështu njerëzit për shekuj me radhë për nder të Krishtit, Allahut etj. -apo "përfaqësuesve" të tyre në Tokë-
morën barrë të madhe mbi supe. Kryqe dhe minare pa mbarim u ndërtuan, luftëra pa mbarim u ndërmorën, u bënë vepra madhështore dhe gjëma poshtëruese... vetëm një pyetje e thjesht i mungoi njeriut: kush jam?

Por, Filozofia sokratiane nuk hodhi poshtë besimin e secilit, njeriu nuk do të jetë kurrë i gatshëm të hedhë poshtë besimin, thjesht i tha njeriut që kërkimin ta fillojë nga vetja... sepse çdo e vërtetë fillon nga vetja/njeriu. Pra nëse për nder te çdokujt bëtë gjithë ato mrekullira apo marrëzira... për nder të Sokratit bëni një gjë të lehtë dhe të thjeshtë: kërkoni dhe besoni veten!

Perëndimi u vonua rreth 1900 vjet që t'i afrohet Sokratit, për të mos e arritur kurrë!

Përgatiti: E. Mezini per rruzullin.

Nje nder djaloget qe me ka pelqyer shume eshte ai i Sokratit me Kritonin. Po e sjell per ju ne gjuhen angleze pasi nuk kam kohe ta perkthej.

Crito (Criton)

Socrates, in prison; Criton, his lifelong friend.

Socrates: Why have you come at this time of day, Criton? Isn't it still early?

Criton: Very early.

Socrates: About what time?

Criton: Just before dawn.

Socrates: I wonder how the prison porter was willing to answer the door for you.

Criton: He is used to me now, Socrates; I often come here, and I have done a little something for him.

Socrates: Have you just come? Been here long?

Criton: A fairly long time.

Socrates: Then why didn't you wake me up, instead of sitting by me silent?

Criton: Oh, goodness, I couldn't do that, Socrates; I wish I were not so sleepless and sad myself. But I have been wondering at you, ever so long, to see how sweetly you sleep. I took care not to wake you, that you might be as comfortable as possible. I have often thought hitherto was a happy disposition you have had all your life, but most of all in this present trouble. How easlily and gently you bear it!

Socrates: Indeed, Criton, it would be quite out of tune to be vexed at my age if I must soon end.

Criton: Many other people, Socrates, as old as you, are caught in troubles like this, but their age does not keep them from being vexed at their fortune.

Socrates: Yes, that's true. But tell me, why have you come so early?

Criton: With news, my dear Socrates, painful news-not for you, as it appears, but for me and all your friends painful and burdensome, and I think I shall find it heavier than anyone else.

Socrates: What's the news? That the ship has come from Delos*, which means I must die?
[* Nobody could be put to death at Athens during the absence of sacred ship, which was sent yearly to Delos. (Phaedo, p.549,n)]

Criton: She has not come in yet, but I think she will today; thats what we heard from some men who had come from Sunion and left her there. Clearly then, to judge from this, she will come in today; then tomorrow it will be necessary, my dear Socrates, for you to end your life.

Socrates: Well, my dear Criton, good luck come with her; if that is God's will, so be it. However, I don't think she will come in today.

Criton: What makes you think that?

Socrates: I'll tell you. I suppose I am to die the day after that ship comes in.

Criton: That is what the authorities in these matters say.

Socrates: Thus I don't think she'll come on this day now beginning, but tomorrow. I infeer this from a dream I had this very night just past, a little while ago. Really, it was most timely that you did not wake me!

Criton: What was the dream, then?

Socrates: I thought a woman came to me, handsome and well grown, and dressed in white; she called to me and said, "Socrates, on the third day you'll reach Phthia"

Criton: A strange dream, Socrates!

Socrates: Not at all, quite clear, Criton, as I think, anyhow.

Criton: Too clear, it seems. But O you perverse man! Do let me persuade you, Socrates, even now and save your life! For me it will be two troubles, not one, I shall lose such a friend as I never shall find again, and besides that, many people who do not know us well will think that I might have saved your life by spending money, and didn’t care. But what can be a worse reputation than to be thought to care more for money than friends? Most people will never believe that you yourself wouldn’t leave the place though we did our best!

Socrates: Bless you, my dear Criton, what matters it to us what the many think? All the most decent people, who are more worth consideration, will think things were done as they were done.

Criton: But I suppose you see, Socrates, that we are bound also to care what the many think; even as what is happening now shows clearly that the many can work mischief-not trifles, but almost the greatest mischief possible, if one gets a bad name among them.

Socrates: My dear Criton, I only wish the many could do the greatest mischief, so that they could also do the greatest good! That would be well indeed. As it is, they can do neither; for they cannot make a man either wise or foolish; they do things quite at random.

Criton: Than let that pass-be it so; but just tell me, Socrates, are you anxious about me and your other friends? Do you think that if you leave this place, the informers will give us trouble and say we stole you away, and we may be forced to lose great sums, perhaps all our property, or something worse may happen to us? If you are afraid of that, don’t worry; it is right for us to risk that danger and even worse than that if need be, so long as we save you. Let me persuade you, please do!

Socrates: Yes, I am anxious about that and many other things too.

Criton: Then don’t be afraid about that. After all, it is no great sum they want in order to save your life and get you out of this. Those informers again-can’t you see how cheap they are? There’s no need of much money for them. And all my money is yours, quite enough as I think; next, if you are troubled about me a bit, and don’t think I ought to spend mine, there are these foreigners ready to help you. One has actually brought enough for the very purpose -Simmias the Theban; Cebes is ready, and don’t give up trying to save yourself, and don’t worry about what to do with yourself when you get free, as you said in court. They will be glad of you in many other places, wherever you go. If you like to go to Thessaly, I have friends there who will make much of you and keep you safe, so that no one in Thessaly shall hurt you.
Then again, Socrates, I do not think you are undertaking a right thing by throwing yourself away when you can be free. What’s the good of taking pains to do for yourself exactly what your enemies would like to do, and what those who tried to destroy you want? Besides, I think you are betraying your own sons also; it is in your power to bring them up and educate them, and now you will go off and leave them, and so far as you are concerned, they must take their life as they find it; they will probably get only what orphans do get in their orphan state. Either one ought not to have sons, or one ought to share their hardships in training and educating them, and you seem to me to choose the easiest way. But you ought to choose what a good and brave man would choose, especially when you are forever telling us that you cared for virtue all your life. I am ashamed myself, for my own sake and our friends; I am afraid the whole business about you may be thought to have been done because we were cowards, that the case was brought into court when it need not have been, and the whole course of the case and this end of it will be like a piece of mockery, that we lost our chance by some baseness and cowardice in ourselves-because we did not save you and you did not save yourself, when it was possible and easy if there had been the least good in us. Then think, Socrates, whether this is not bad and disgraceful too, for both you and us. Consider then what to do-or rather, there is no time now to consider, the considering ought to have been done-and there is only one plan; for in this coming night this whole thing must be finished with, and if we delay, it is impossible and we can’t do it any longer. Do listen to me, Socrates, I beg and pray you-do not refuse!

Socrates: My dearest Criton, your anxiety would be precious if there were any right in it; otherwise, the greater it is, so much the harder to bear. Then we must examine whether we ought to do it or not; for my way is and always has been to obey no one and nothing, except the reasoning which seems to me best when I draw my conclusions. Well, what I have said in the past I must not throw overboard now because this fortune has come to me; it seems quite as reasonable to me now, I put the same things first and respect them as I did then. And if we do not find something better to say now, be sure I will not give way to you, not even if the power of the enemy plays the bugbear to us more than ever, as if we were so many children, sending us prisons and deaths and confiscations of goods. Then how could we most decently consider the matter? Let us first take up what you said about opinions, and ask whether it was always right or not-that we must attend to some opinions, but not to all? Or was it right before I was condemned to death, but now it becomes clear that we talked for the sake of talking, and it was really a game of nonsense? What I desire is, Criton, to examine along with you whether it will prove to be different now that I am in this case, or the same; and then we will say good-bye to it, or else obey it. This is very much what used to be said, I think, by those who believed they had something serious to say, and the same as I said just now: that of the opinions which people hold, we ought to value some highly, but not all. In heaven’s name, Criton, don’t you think that was right? For you, in all human probability, are outside; you are not going to die tomorrow; and you could not be led astray by the present circumstances. Think then: don’t you believe it was right enough to say that we must not respect all the opinions of all men, but only of some? What do you say? Was not this rightly said?

Criton: Quite rightly.

Socrates: To respect the good opinions, and not the bad?

Criton: Yes.

Socrates: The good ones are those of the wise, the bad ones are those of the foolish?

Criton: Of course.

Socrates: Very well, how id it go on? A man practicing athletics, and making that his business-ought he to pay attention to everyone’s praise and blame and opinion, or only those of one, who happens to be a physician or a trainer?

Criton: Only one.

Socrates: Then he ought to fear the blame and welcome the praise of that one, and not of the others.

Criton: This is plain, surely.

Socrates: Then he must act and exercise and eat and drink following the opinion of that one, the overseer and expert, rather than all the others put together.

Criton: That is true.

Socrates: Very well. But if he disobeys the one, and disregards his opinion and his praises, but regards those of the many who are not experts, will he not suffer harm?

Criton: Surely he will.

Socrates: What is that harm, and where does it lead, and on what part of the disobedient man does it act?

Criton: Clearly on the body, for that is what it ruins.

Socrates: True. Then in everything else, Criton-but we must not go into every detail-and in particular, the just and the unjust, the ugly and the beautiful, the good and the bad, which is what we now have in mind, are we to follow the opinion of the many, and to fear that, or the opinion of the one, if there is an expert whom we ought to respect and fear rather than all the others together? And if we do not follow him, we shall maltreat and destroy that which became better by justice and was ruined by injustice? Or is all this nothing?

Criton: I think it true, Socrates.
(Vazhdon)

Socrates: Now than, if we ruin that which is made better by health and is destroyed by disease, by obeying the opinion which is not the expert’s, is life worth living when that has been destroyed? And that is the body, I suppose, isn’t it?

Criton: Yes.

Socrates: Then is life worth living for us with a body miserable and destroyed?

Criton: Not at all.

Socrates: But is life worth living for us, which that destroyed which injustice maltreats and justice benefits? Or do we think the body more important than that?-whatever part of us it is, which is concerned with justice and injustice?

Criton: Not at all.

Socrates: But this part is more precious?

Criton: Very much more.

Socrates: Then, my good friend, we must not consider at all what the many will say of us, but only the expert in justice and injustice, and what he will say, the one, and truth herself. So first of all you were wrong at the beginning, when you began by saying that we must consider the opinion of the many on the just and the beautiful and the good and their opposites. “But look here,” someone might say, “the many are able to put us to death.”

Criton: That also is surely clear; he might say so, Socrates. Quite true.

Socrates: You surprise me, my friend! This argument we have just run through seems to be still much the same as before! Here is another. I want you to see whether this one still holds for us or not; that we must value most not living, but living well.

Criton. Yes, that holds.

Socrates: Well and beautifully and justly are the same? Does that hold or not?

Criton: It holds.

Socrates: Then after our admissions we must examine whether it is just that I try to get out of this, or not just; and if it seems just, let us try- if not, leave it alone. But the considerations which you speak of, about spending money and public opinion and bringing up children, perhaps these may really be, Criton, speculations of people-I mean the many-who lightly put to death and would as lightly bring to life again if they were able, all with no good reasons. But for us, since the argument gives us no choice, it may be that we have nothing to examine except only what we said just now: shall we be of this, and in thanking them too, and in getting out or being got out ourselves, or in truth shall we be doing wrong in all this; and if it proves that we shall be acting wrongly, it may be that we ought not to consider whether we ought to stay here quietly and die or suffer anything and everything else-but only the question of doing wrong.

Criton: I think you argue well, Socrates; what are we to do, than?

Socrates; let us consider together, my good friend, and if you can contradict me when I speak, do, and I will obey; if not, then cease, bless you! Don’t go on singing the same old song, that I must get out of this against the will of the Athenians! I would give a great deal to act with your approval, and not against you. Look at the beginning of the investigation; see if you think it is good enough, and try to answer the questions as you may think best.

Criton: I will try.

Socrates: Do we say that no one should willingly do wrong in any way, or may he do wrong in some way but not in every way? That it is neither good nor beautiful to do wrong at all, as it was often admitted by us in time past? Or are all those past admissions of ours thrown away, in these few days, and all this while, Criton, we old men conversing earnestly together were no better than children and never saw it? Is it not most assuredly exactly as we said then: Whether the many say so or not, and whether we may have to suffer things even harder than these or gentler than these, to do wrong is really both evil and ugly for the doer in every way-do we say this or not?

Criton: We do.

Socrates: Then we must not do wrong at all.

Criton: We must not.

Socrates: Not even, when wronged, wrong in return, as the many think, since we must do no wrong at all.

Criton: It seems so.

Socrates: Very well. Must we injure, Criton, or not?

Criton: We should not, I suppose, Socrates.

Socrates: Very well. To injure in turn when ill-treated—is that right, as the many say, or wrong?

Criton: Certainly not right.

Socrates: For I suppose to do evil to people is same as doing wrong.

Criton: Truly said.

Socrates: Then we must not do wrong in return, or do evil to anyone in the world, however we may be treated by them. Take care, my dear Criton, when you agree to this, that you don’t agree against your real opinion; for I know that only a few do believe it, or ever will. Then those who believe it and those who do not have no common principle, but necessarily they must despise each other when they see their different principles. Consider them carefully yourself, whether you agree with mine and believe the same, and let us begin our deliberation from that: I mean, we start from this rule—it is never right to do any injustice, or to do injustice in return, or, when one is evilly treated, to defend oneself by doing evil in return; or do you back out and deny my principle? I have always believed it, and so do now; but if you think something else, speak up and tell me. If you abide by what we used to think, hear the follows.

Criton: I do abide by that, I do think the same; please go on.

Socrates: Then I say again, the next thing-or rather I ask-Should a man do what he has agreed with someone to be right, or may he break his agreement?

Criton: He should do it.

Socrates: That granted, then, look here: If we clear out from here without first getting the city’s consent, are we doing evil, or not, to some people, and that, too, to people we least ought to harm?

Criton: I cannot answer your question, Socrates; I don’t understand it.

Socrates: Well, look at it like this. Suppose, just as I was about to run away from here )or whatever it should be called), the Laws and the Commonwealth of the states were to appear and ask: “Tell me, Socrates, what have you in mind to do? In trying to do this, can’t you see that you are trying to destroy us, the Laws, and the whole state, as far as you can do it? Or do you think it possible that a city can exist and not be overturned, where sentence given has no force but is made null by private persons and destroyed?” What shall I say, Criton, to this and other such things? For one could say much, especially an orator, in pleading about the destruction of the law which lays down that sentences given must be carried out. Or shall I answer the Laws, “The reason is that the state wronged me, and did not judge the case right”? Shall we say this, or what?

Criton: This, of course, Socrates.

Socrates: What then, suppose the laws reply, “Was that the agreement between us, Socrates? Or was it to abide by whatever judgments the state may make?” If I should be surprised at their saying this, perhaps they might say: “Socrates, do not be surprised at what we say, but answer, since you are accustomed to the use of questions and answers. If you please, what do you complain of in us and the state that you try to destroy us? First of all, did we not bring you into life, and through us your father took your mother, and begat you? Tell us then, are the marriage laws those of us you find fault with? Do you think there is something wrong with them? “ “I have no fault to find” I should say. “Well, the laws about feeding the child and the education in which you were brought up. Did not those which had that duty do well in directing your father to educate you in mind and body?” “Yes”, I should say. “Very well. When you had been born and brought up and educated, could you say in the first place that you were not our offspring and our slave, you and your ancestors also? And if this is so, do you think you have equal rights with us, and whatever we try to do to you, do you think you also have a right to do to us? Why, against your father you had no equal rights, or against a master, if you had one, so that you might do back whatever was done to you; if you were scolded you could not scold back, if beaten you could not beat back, and there were many other such things: but against your country, it seems, and the Laws, you shall be allowed to do it! So that, if we try to destroy you because we think it right, then you shall try to destroy us the Laws and your country, as far as you can, and you will say you do right in this, you whose care is set upon virtue in very truth? Are you so wise that you failed to see that something else is more precious than father and mother and all your ancestors besides-your country, something more reverend, more holy, of greater value, as the gods judge, and any men that have sense? You must honor and obey and conciliate your country when angry, more than a father; you must either persuade her, or do whatever she commands; you must bear in quiet anything she bids you bear, be it stripes or prison; or if she leads you to war, to be wounded or to die, this you must do, and it is right; you must not give way or retreat or leave your post, but in war and in court and everywhere you must Vince her where the right lies. Violence is not allowed against mother or father, much less against your country.:” What shall we answer to this, Criton? Shall we say the Laws are speaking the truth, or not?

Criton: I think they are.

(Vazhdon)

Socrates: The Laws might say, perhaps, “See then, Socrates, whether we are speaking the truth when we say that you do wrong to us now in this attempt. We who brought you into being, who brought you up, educated you, gave you and all the other citizens a share of all the beautiful things we could, yet be proclaim, by granting permission to any of the Athenians who wishes that when he has passed the muster* and sees the public business and us the Laws, anyone who does not like us has leave to take what is his and go where he will. None of us Laws will stand in the way or dissuade him; if one of you does not like us and the city and wishes to go to a colony, or if he prefers to emigrate somewhere else, he may go wherever he wishes and take whatever is his. But if any one of you remains, when he sees in what manner we decide lawsuits and manage other public business, we say that he has now agreed in fact to do whatever we command; and we say that the disobedient man does wrong in three ways when he disobeys us: firstly, because we are his parents, secondly because we are his nurturers, and thirdly, because he agreed to obey us and neither obeys us nor convinces us if we do anything not right; although we give him his chance, and we do not savagely command him to do what we bid, but we leave him a choice, either to do it or to convince us- and he does neither. These charges will lie upon you more than anyone else in the whole country.” Suppose that I have made this agreement with them more completely than anyone else in the city. “Socrates,” they would say, “we have great proofs that you are pleased with us and the city. You would never have been so remarkably more constant in living here than the other Athenians, if you had not been remarkably more pleased with us. You never went out of the city to a holy festival, or anywhere else at all, except sometimes on campaign; you never made any other journey abroad like other people; you had no desire to see other cities or to know other laws, but we and our city were enough for you; so completely you chose us and agreed to live as a citizen under us, and indeed got your family in the city, which obviously pleased you. Further, in the court itself, it was open to you to propose the penalty of banishment, if you wished, and to do with the consent of the city what you now attempt to do without it. Then you gave yourself airs, and pretended that you did not object to die, but you chose death before banishment, as you said; and now are you not ashamed of that talk, when you do not respect us Laws, trying as you are to destroy us, but you do what the commonest slave would do, you try to take to your heels, contrary to the agreements and contracts by which you consented to live as a citizen with us. First we say you agreed to live in conformity with us, in fact although not in word, or whether that is not true.” What are we to say to this, Criton? Must we not agree?

Criton: We must indeed, Socrates.

Socrates: They would say then: “And so you are breaking your bargains and agreements with us, which you made under no compulsion, and not deceived; you were not compelled to decide in a short time, but you had seventy years in which you could have gone away, if you did not like us, or if the agreements did not seem to you just. But you did not prefer Lacedaimon (=Sparta) or Crete, which you always declare to be under good laws, nor any other city, Hellenic or barbarian; but you were less out of town than the lame or the blind or the others who are maimed: so much more remarkably than the other Athenians you liked the city and us, the Laws, that is clear-for what city could please without laws? And now then, will you not abide by your agreements? Yes, if you obey us, Socrates, and do not make yourself ridiculous by leaving the city.
“For consider again: Suppose you do thus break and violate any bit of them, what good will you do to yourself or your friends? It is plain enough that your friends themselves also will risk being banished and deprived of their citizen’s rights, or losing all their property. And you yourself, if you go to one of the cities nearest, Thebes or Megara-for both are under good laws- you will come as an enemy, Socrates, to their constitution, and whoever have care for their own cities will think you a destroyer of laws, and look askance at you, and you will confirm the judges in their opinion, so that they will believe they decided aright in their judgment; for whoever is a destroyer of laws would surely be thought to be a corrupter of young men and foolish people. Then will you avoid well-governed cities and the most decent men? If you do, will your life be worth living? Or will you approach these, and will you be shameless enough to talk-how, Socrates? The same sort of talk as here, how virtue and justice is most precious for mankind, and law and order? Don’t you think that the whole business of Socrates will be a notorious, nasty story? You must think so. And suppose you decamp from these places, and go to the friends of Criton in Thessaly. The greatest disorder and laxity is found there, and perhaps they would like to hear from you how comically you played truant from that prison with some disguise on, how you changed your looks with a rough cloak or such things as runaways wrap round them. Won’t someone say, “You, an old man, with probably only a short time left for life; did you dare to break the greatest laws and do you still shamefully desire to live?” Perhaps no one will, if you do not make yourself disagreeable to anyone; if you do, Socrates, you will hear plenty of ugly names to your disgrace. So you will live, at every creature’s beck and every creature’s slave; and what will be your business?—eating and drinking in Thessaly, as if you had travelled abroad to dine in Thessaly! Where will your talks be, your talks about justice and all the other virtues? Suppose you want to live for the children’s sake, to bring them up and educate them. Will you take them to Thessaly, and bring them up and educate them there, and make them foreigners, that they may enjoy that too? Perhaps not, but if they are brought up here while you live, will they be better brought up and educated better while you are separated from them? Yes, for your friends will care for them. Will they care for them then if you migrate to Thessaly, but not if you migrate to Hades? Oh yes, we must believe that they will, if there is any good in those who say they are your friends.
“Then listen to us, Socrates, who reared you; do not value children or life or anything else above the right, so that when you come to the world below you may have all these things to plead before the magistrates there. For if you do what you intend, things clearly do not seem any better for you in this world, and you will find no more justice and piety here, nor will any of your people; and when you come to the next world it will be no better. As things are, if you depart, you will depart wronged not by us, the Laws, but by human beings; but if you escape in this ugly way, after requiting wrong with wrong and damage with damage, and after breaking your own bargains and agreements with us, and doing evil to those you least ought to wrong, yourself and your friends and your country and us, then we shall be angry with you living, and in the next world our brothers the Laws in the house of Hades will not receive you as a friend, for they will know that you tried to destroy us as far as you could. But do not let Criton persuade you to do what he said; let us rather persuade you”.
This, I assure you, my dear comrade Criton, is what I seem to hear, as the mystic revelers think they hear the pipes; so in my ears the sound of these words keeps humming and makes me deaf to other things. As far as I can see, you may be sure that whatever you say contrary to this, you will say in vain. However, if you think you can do any good, speak.

Criton: But, my dear Socrates, I have nothing to say.

Socrates: Then let it be, Criton, and let us do in this way, since in this way God is leading us.

-_-The End-_-

(Shkeputur nga libri "Great Dialogues of Plato" i perkthyer nga origjinali ne gjuhen angleze nga W.H.D.Rouse)

The unexamined life is not worth living.

I am not an Athenian or a Greek, but a citizen of the world.

I hold that to need nothing is divine, and the less a man needs the nearer does he approach divinity.

Anxhi

eshte nje pike ne histori e cila na fshihet qellimisht edhe nuk na tregohet akoma edhe sote e kesaj dite,keshtu qe nuk mundemi ta kuptojm Sokratin ne se nuk i pershtatemi njohurive edhe historis bashkekohore te Sokratit.

Ne kohen e Sokratit Athina ishte nje qytet shtet i cili ,ashtu si edhe roma me vone ,po kalonte periudhen e demokracis edhe e lirive njerzore me kuptimin e atehershem,gje qe nuk ndodhte asgjekundi perrethAthina ishte shumuar jashte mase edhe ne kete kohe fliste me shume se dy gjuhe.Njera ishte gjuha e popullit autokton-jonopellazgjishtja-edhe gjuhet e tjera ishin gjuhet logoteknike qe po lindnin nga perzierje te ndryeshme gjuhesh.Kjo periudhe kerkonte shpirtgjeresi edhe mbi te gjitha kerkonte mirkuptimin mindis gjuheve edhe rrymave qe i leviznin ato.Me keto kushte munde te kuptojm fare lehte Sokratin edhe filozofin e tije ne dobi te paqes kryesisht duke mos nxitur nacionalizme edhe fanatizme mindis popullsis athinase.

alfeko sukaraku wrote:Anxhi

eshte nje pike ne histori e cila na fshihet qellimisht edhe nuk na tregohet akoma edhe sote e kesaj dite,keshtu qe nuk mundemi ta kuptojm Sokratin ne se nuk i pershtatemi njohurive edhe historis bashkekohore te Sokratit.

Ne kohen e Sokratit Athina ishte nje qytet shtet i cili ,ashtu si edhe roma me vone ,po kalonte periudhen e demokracis edhe e lirive njerzore me kuptimin e atehershem,gje qe nuk ndodhte asgjekundi perrethAthina ishte shumuar jashte mase edhe ne kete kohe fliste me shume se dy gjuhe.Njera ishte gjuha e popullit autokton-jonopellazgjishtja-edhe gjuhet e tjera ishin gjuhet logoteknike qe po lindnin nga perzierje te ndryeshme gjuhesh.Kjo periudhe kerkonte shpirtgjeresi edhe mbi te gjitha kerkonte mirkuptimin mindis gjuheve edhe rrymave qe i leviznin ato.Me keto kushte munde te kuptojm fare lehte Sokratin edhe filozofin e tije ne dobi te paqes kryesisht duke mos nxitur nacionalizme edhe fanatizme mindis popullsis athinase.

Alfeko Faleminderit per keto informacione. Kam patur rastin te lexoj dialogun e Ionit me Sokratin, nese do te kem kohe do ta sjell edhe ate ketu. Une nuk e di se si ka qene gjuha Ionopellazgjishte e asaj periudhe dhe librin e kam lexuar ne anglisht. Biseda ne kete dialog thellohet me shume se c'e bente te madh Homerin dhe pse Iliada dhe Odiseja ishin vepra te medha per Ionin. Njekohesisht Sokrati e fut ne loje shume bukur Ionin duke qemtuar shkrimtaret bashkekohore te asaj periudhe.

greqishtja u krijua nga bashkimi i 4 dialekteve --njekohesishte ne aleancen e athines fliteshin shume gjuhe--pervec gjuhes se popullit.Duhej mjeshteri e madhe per te mos nxitur ndjenja kombesh edhe dialektesh,ndaj edhe Sokrati i permbahet nje fryme te tille.Por shpesh kjo eshte keqinterpretuar nga greket kryesisht,pasi per greket c do gje qe fluturon eshte greke.

Sokrati i shkruajti nje ideje bashkpaqesore duke permbledhur brenda saj aleancen e athines e cila perbehej nga qytet shtete ,i shkruajti bashkimit pa krenari nacionale te nje qytet shteti duke kaluar iden e paqes edhe bashkpunimit pa nxitur ndjenjen nacionale te asnje qytetshteti.

alfeko sukaraku wrote:greqishtja u krijua nga bashkimi i 4 dialekteve --njekohesishte ne aleancen e athines fliteshin shume gjuhe--pervec gjuhes se popullit.Duhej mjeshteri e madhe per te mos nxitur ndjenja kombesh edhe dialektesh,ndaj edhe Sokrati i permbahet nje fryme te tille.Por shpesh kjo eshte keqinterpretuar nga greket kryesisht,pasi per greket c do gje qe fluturon eshte greke.

Sokrati i shkruajti nje ideje bashkpaqesore duke permbledhur brenda saj aleancen e athines e cila perbehej nga qytet shtete ,i shkruajti bashkimit pa krenari nacionale te nje qytet shteti duke kaluar iden e paqes edhe bashkpunimit pa nxitur ndjenjen nacionale te asnje qytetshteti.

Per kete arsye shpesh here interesohem te lexoj temat e historise/leksikologjise/etimologjise. Pasi gjate leximeve te librave filozofike antike, dalin shume pyetje dhe shpesh here behen edhe te pakuptueshme ne disa vende. Sokrati hodhi themelet e asaj qe ne sot na grish per te njohur. "Martirizimi i tij" ishte vertet i pavend. Tek ky djalog personalisht nxjerr shume mesime per jeten. Dhe mbi te gjitha, te jesh vetja duke mos hedhur pas as te kaluaren dhe as te ardhmen. Per ate qe lufton duhet te jesh koshiente dhe jo ta mohosh. Ka shume mesime qe mund te nxjerresh ketu.

Sokrati ishte specialisti i ceshtjes.Edhe ai i ka studjuar te gjitha pikat.

Sokrati i ka permbledhur punimet filozofike ,po keshtu eshte ndihmuar nga gjarjet historike bashkohore.E verteta eshte se te lashtet ishin lidhur shume me realitetin,ndersa ne sote nuk i pranojm lehte dobesit tona.E drejta edhe filozofia e vertet qendron tek pervoja edhe peshimi i fjales me pare se te dale nga goja edhe me pare se ta shkruaj dora.

Lol
sote kemi filozofer qe ngulin kembe si puna e mushkes edhe qe besojn se fluturon gomari--filozof nga halli.

alfeko sukaraku wrote:Sokrati ishte specialisti i ceshtjes.Edhe ai i ka studjuar te gjitha pikat.

Sokrati i ka permbledhur punimet filozofike ,po keshtu eshte ndihmuar nga gjarjet historike bashkohore.E verteta eshte se te lashtet ishin lidhur shume me realitetin,ndersa ne sote nuk i pranojm lehte dobesit tona.E drejta edhe filozofia e vertet qendron tek pervoja edhe peshimi i fjales me pare se te dale nga goja edhe me pare se ta shkruaj dora.

Lol
sote kemi filozofer qe ngulin kembe si puna e mushkes edhe qe besojn se fluturon gomari--filozof nga halli.

Nuk e di si ta shpjegoj, por te parin filozof qe kam lexuar ka qene Sokrati. Nuk mendoj se do te kisha mundur ta kisha kuptuar filozofine po te mos e kisha filluar nga ai. Cdo gje, e perserit, Cdo gje qe te tjeret kane shkruar ne librat e tyre, (me nje perjashtim te vogel te disa drejtimeve qe moren hov me vone) jane bazuar dhe mbeshtetur tek Sokrati. Sot nuk ka filozofe jo, por ka majmune. Njerez qe kerkojne te imitojne permes postulateve te gatshme. Per 19 shekuj filozofia nuk gjeti asnje zgjerim te 'konsiderueshem' (as dhe modest) vecse ne antikitet e me pas ne mesjete filloi te transformohej, me pas duke u sofistikuar& zhvilluar gradualisht. Vertet me ben pershtypje ky 'stakim'.

Sokrati lindi dhe jetoi ne Athine .Vete Sokrati nuk ka lene asnje dokument te shkruar .Gjithcka qe dime per te ,vjen nepermjet shkrimeve te nxenesve te tij,Platonit dhe Ksenofonit.Shkrimet e Platonit jane ne forme dialogesh ku Sokrati eshte personazhi kryesor...
Gjeja me e rendesishme per Sokratin ishte ``zbulimi i te vertetes`` Te kerkoje,ky ishte objektivi i filozofise te vertete dhe kjo pikepamje e Sokratit ka ndikuar thellesishte te filozofia gjate shekujve.Sokrati ishte shume i interesuar edhe per ndryshimin ndermjet dijes (cfare di me siguri ) dhe opinionit (cfare di me perafersi ).
Sokrati besonte se, kur nje person meson te verteten ,ai duhet ta zbatoje ate.Sipas tij e mira eshte e lidhur ngushte me dijen dhe rrjedhimisht ,e keqja me padijen.Lidhja ndermjet se mires dhe dijes eshte nje tipar tipik per Platonin ,ashtu si edhe per Sokratin.Sikurse thoshte ky i fundit ``Askush nuk gabon me deshire``.
Metoda qe zbatonte Sokrati per te kerkuar te verteten ishte ,vezhgimi.Per kete arsye ai pati nje ndikim te thelle ne metoden e studimeve filozofike permes ``hetimit`` ,duke bere pyetjet e duhura ,pa qene i sigurte nese do te gjesh pergjigjen e duhur. Rendesia e kesaj metode qendron ne faktin se pyetjet nuk te cojne te pergjigjet ,por ne pyetje te tjera.Per Sokratin ``menyra si mendon`` eshte shume me e rendesishme se ajo ``cfare dini``...
Pyetjet e Sokratit ishin etike dhe jo shkencore.Ai nuk arsyeton per natyren e gjithesise ,por per menyren e si duhet te jetojne qeniet njerezore.Ketu del ne pah edhe ndryshimi rrenjesor midis Sokratit dhe filozofeve paraardhes,pasi kerkimi nuk ishte i drejtuar ne shpjegimin e Botes ,por drejt vete njeriut qe e kerkon. ``UNE DI NJE GJE QE S`DI ASGJE!``,kjo thenie e famshme e Sokratit nuk deshmon per nje modesti te tepruar ,por qellimin e tij per te zbuluar te verteten.
Sokrati u gjykua me akuzat se kishte korruptuar rinine dhe se nuk besonte ne perendite e qytetit .Ai u ekzekutua nga autoritetet e Athines ne vitin 399 para Krishtit...

si e kuptoni kete vleresim?

John Robert Shook, profesor i filozofise ne New York, sipas studimeve te tij i ka vleresuar 15 filozofet me te rendesishem dhe me ndikim me te madh:

1. Platoni
2. Kant
3. Aristoteles
4. Hegel
5. Leibniz
6. Thomas von Aquin
7. Hume
8. Buddha
9. Descartes
10. Nietzsche
11. Spinoza
12. Peirce
13. Averroes (Ibn Ruzhd)
14. Locke
15. Konfizius

user posted image



Rallë mund të gjendet një vend dhe një kohë kaq e pasur me njerëz gjenial


SOKRATI (469 - 399 p.e.r.)

Sokrati me personalitetin e tij të vecantë dhe stilin e tij krejtësisht të ri do të përbëjë një stacion shumë të rëndësishëm në historinë e Filozofisë. Mendimi Sokratian është një nga nga fazat kryesore të filozofisë botërore. Me filozofinë e Sokratit hapet një cikël i ri dhe mbyllet një tjetër. Për këtë asye filozofia greke ndahet në Presokratiane dhe Postsokratiane. Filozofia Presokratiane përbën një fazë ndërmjetëse që lejon kalimin nga mendimi mitik në atë racional, atë që quajmë filozofi. Sokrati u përgjigj me përpikshmëri të madhe kërkesave të drejtimit njerëzor të cilin kishte marrë shkenca greke, duke zhvendosur qëndrën e interesimit të saj, nga njohuria e natyrës tek njeriu dhe aktivitetet brendësore të tij , ndërsa njëkohësisht humbte karakterin teorik të saj, duke marrë kryesisht rëndësi praktike. Me Sokratin kemi një fillim të ri të Filozofisë. Pra kemi të bëjmë më filozofin e parë, me kuptimin e sotëm të fjalës, me kuptimin e kërkuesit.

U lind në Athinë (469 – 399 para erës sonë), në një kohë ku kombi grek pasi kishte kaluar nëpërmes betejave të mëdha të brendshme dhe të jashtme, kishte humbur besimin tek traditat dhe kërkonte përgjigjje mbi pyetjet e jetës së përditshme, ndërsa dekadenca e qytetërimit të lashtë grek kishte filluar të dukej. Revolucioni Filozofik i Sokratit lind si një nevojë ndërgjegjësimi etik, në momentin ku besimi fetar dhe zakonet e vjetra ishin tronditur dhe epoka e pranimit të padyshueshëm të sistemit kishte tashmë kaluar. Sokrati u mor me elementin i cili kishte rëndësi vendimtare për qytetërimin e periudhës së tij: etikën, politikën, dhë rëndësinë e madhe të dijes dhe shkencës.

Ishte kundër Sofistëve që kishin vendosur njeriun dhe ambicjet e tij personale në qëndrën e aktivitetit të tyre. Sokrati kërkonte Një të Vërtetë të vetme, drejtësinë dhe të vërtetën në vetvete, përtej opinioneve personale që cdonjeri mund të mbështesë. Kështu, pavarësisht se merrej me të njëjtat probleme me Sofistët, ndërsa sofistët binin në një skepticizëm që i udhëheq në një aktivitet jorezultativ dhe akoma ofronin argumente për paligjshmërinë dhe anarkinë. Sokrati me një kriter të pastër dhe të shëndoshë gjen përsëri idetë e etikës dhe të besimit tek Arsyeja.

Dëshmitë që kemi na japin një imazh të saktë të personalitetit të tij. Sokrati shfaqet si një njeri i thjeshtë i popullit, i biri i statujbërësit Sofroniskut dhe mamisë Fenareti. Fillimisht u mor më gdhëndjen e skulpturave, duke ushtruar profesionin e të atit. Sokrati nuk ishtë shumë i shkolluar, nuk i përkiste asnjë shkolle filozofie, dhe as ishte mbështetës i ndonjërës. Nuk kishte asnjë lloj lidhjeje me Shkollat e Mistereve të njohura të asaj periudhe. Sokrati ishte me të vërtetë një filozof i jetës së përditshme. Fliste në Pazar, duke mbledhur përreth tij ajkën e të rinjëve që e respektonin si mësues i virtytit. Konsideronte si misionin e tij ti përkushtohej tërësisht kërkimit të së Vërtetës dhe të edukojë vetveten e tij dhe bashkëqytetërët e tij drejt vetënjohjes dhe vetëkontrollit.. ‘’Njih Veteveten’’ e tij u bë emblema e mësimdhënies së tij. Ashtu sikur na e paraqet Platoni tek ‘’Apologjia ‘’ e tij, se për Sokratin asnjë funksion tjetër nuk ishte më superior se sa ai që i ishte dhënë nga Perënditë, për këtë, u përpoq ta ekzekutonte më besnikërinë më të madhe.

Vlera e madhe e Filozofisë së Sokratit gjëndet tek sfera etike e jetës. Denjësia e individit, për Sokratin , gjëndet tek dija e tij. Dija (Shkenca) është themeli i të gjitha virtyteve dhe vetënjohja është mënyra e njohjes së të gjithave. Virtyti, për Sokratin, është dije, dhe më saktë është dituria e të mirës. Gabimi është mungesa e dijes. Me metodën e tij dialektike vërtetoi se jeta etike, përpjekja e pandaluar e njeriut për përmirsimin e tij etik, dhe se pjesmarrja e tij tek gjithcka e mirë dhe e bukur është e vetmja mënyrë për të arritur dikush Fatmirësinë (evdemonia – demon/fat i mirë) e vazhdueshme. Sokrati përputhi Fatmirësinë si një pasojë e nevjshme e virtytit. Njeriu mund të arrijë dijen që udhëheq tek Fatmirësia, vetëm me Filozofinë, domethënë me testimin e vazhdueshëm të vetvetes, të të tjerëve, ashtu si edhe të kushteve të jetës njerëzore. Nuk theksonte asnjë virtyt tjetër si atë të Vetëpërmbajtjes, duke e shprehur me vetë jetën e tij. Me të drejtë konsiderohet si themeluesi i Shkencës Etike.

Metoda e mësimdhënies së Sokratit bazohej tek dialogu, shkëmbimi i reflektimeve me qëllim për të gjetur rrugën drejt Arsyes, drejt së Vërtetës. Sokrati ishte i gatshëm të fillonte dialogun me cdonjeri që dëshironte të bisedonte me të. Paraqitej si dikush që dëshironte të mësonte dhe me pyetjet e duhura merrte opinionin e bashkëbiseduesit të tij dhe në këtë mënyrë arrinte të zbulonte pikat e dobta të tij. Përfundimisht udhëhiqte bashkëbiseduesin e tij të ndërgjegjësohej mbi paditurinë e tij, hap ky që është fillimi i cdo dijeje, ‘’një gjë di që sdi asgjë’’. Për Sokratin diferenca midis njeriut të ditur dhe atij injorant , ndodhet se i dituri njeh mangësinë e dijes së tij dhe dëshiron të mësojë, ndërsa ai injorant kujton se di dhe konsideron vetveten të aftë të japë opinionin e tij për gjithcka. Në vazhdim udhëhiqte bashkëbiseduesin e tij, hap pas hapi, nëpërmes një sistemi zingjir pyetjesh-përgjigjjesh, që të mund të zbulojë atë që ndodhet brënda tij në një gjëndje latente. Dialogu kishte si qëllim të heqë mantelet e paditurisë, por ky ‘’pastrim mendor’’ nuk ishte i mundur pa një qëndrim modestie shpirtërore, për të braktisur dikush bindjet e tij të rreme përpara saktësisë të së vërtetës. Këtë art të ‘’lindjes’’ së shpirtrave, Sokrati e quante obstetrikë, pasi nëpërmes kësaj dijeje, përgaditet esenca që njeriu fsheh brënda tij. Përgaditja me të cilën fillonte obstetrikën, ishte ironia.

Sokrati besonte se ekzistojnë situata ku dija, vetëm, nuk shtë e mjaftueshme për të na udhëhequr në vendimet e drejta. Në këto situate Sokrati degjonte ‘’demonin’’ që ndodhej brënda tij, një zë këshillues, që shumicën e rasteve e frenonte. Pavarësisht se ai edukoi historianë, filozofë, politikanë, dhe konsideronte se pjesmarrja e tij në këto sektorë ishte shumë larg ambicjeve të tija shpirtërore, dhe një gjë e tillë do ti merrte shumë kohë nga vepra e tij. Kështu ai bëhet një udhëheqës i një aristokracie të shpirtit, dicka që i krijonte përplasje me demokratët që ishin në atë kohë në pushtet.

Rivaliteti personal në kombinim më shtrembërimin e mësimdhënies së tij e udhëhoqën në gjyq. Ligjshmëria e tij e rreptë e bëri që të përcmojë dhe të vazhdojë jetën e tij duke kaluar nga një vendim gjyqësor i padrejtë. Mësimdhënia e tij thonte se është më mirë të të bëhen padrejtësi se sa të bësh padrejtsi ti vetë. Pavarësisht se kishte mundësinë për tu arratisur , zgjodhi vdekjen, duke pirë helmin. Kështu akrediton, si me jetën ashtu edhe me vdekjen e tij, mësimdhënien e tij etike, se përmbajtja e vërtetë e jetës konsiston në veprimin pozitiv, domethënë në kryerjen e pandalueshme të veprimeve te drejta. U dënua me vdekje por megjithatë kjo gjë ndihmoi jashtë mase në lavdinë e tij të madhe. Madhështia e Sokratit ndodhet se dhe jeta dhe mësimdhënia e tij ishin e njëjta gjë.

Pavarësisht se Sokrati nuk themeloi ndonjë shkollë, filozofia e tij u zhvillua nga nxënësit e tij drejt drejtimeve të ndryshme, dhe doktrina e tij etike ishte rrënja që ushqeu shume sisteme filozofike të rëndësishme të historisë së Filozofisë. Sokrati la shenjën e tij jo vetëm në filozofinë greke por edhe në të gjithë Filozofinë Perëndimore, pasi ishte ai që vuri bazën e Etikës dhe Dialektikës.

Të mos harrojmë se si Platoni, njëri nga nxënësit më të rëndësishëm të Sokratit, u influencua shumë nga mësuesi i tij, të cilin e kishte si model dhe e bëri të pavdekshëm nëpërmes veprave të tij, duke e vënë të fliste për një botë të tërë diturie.

Si dhe kur ka lindur doktrina mbi pavdekësinë e shpirtit?

Sadik BEJKO



Ideja e pavdekësisë njerëzore është ndër më të lashtat dhe përbën një nga mësimet më themelore të shumicës së feve që nga hershmëria e deri në ditët tona. Ajo lidhet me besimin në një shpirt të pavdekshëm. Të krishterët kanë besuar dhe vazhdojnë të besojnë në jetën e pasvdekjes, një jetë të përjetshme në qiell ose në ferr. Hinduistët besojnë në rimishërimin. Judaizmi e ka doktrinë zyrtare ringjalljen e shpirtit, por dhe të trupit. Pikëpamja myslimane mbështetet në besimin se pas vdekjes ka një ditë gjykimi, ditë kur jeta vlerësohet si para një gjykate dhe njeriu përfundon në parajsë ose në flakët e ferrit. Budistët e Siri Lankës në ditët e vdekjes, i lënë dritaret e dhomave hapur që të lehtësojnë daljen e shpirtit të të vdekurit nga shtëpia.

Besimi në pavdekësinë e shpirtit thuajse është universal: një gjësend i padukshëm brenda personit, qoftë kjo një frymë, një shpirt, një qenie e brendshme a një hije pa trup është e pavdekshme dhe e vazhdon jetën pas vdekjes së trupit.

Veç atyre feve që përmendëm më lart, dhe besime të tilla si animizmi afrikan, besimi i aborigjenëve të Australisë, shintoizmi japonez, duke kombinuar traditat lokale me doktrinat e feve të tyre, i mbeten idesë se qeniet njerëzore frymërisht janë të pashkatërrueshme.

Kjo doktrinë është një nga gurët e themelit për gjithë teologjinë dhe filozofinë e feve në botë.


Origjina



Gjithë qytetërimet e lashta e kishin të përbashkët mësimin mbi pavdekësinë e shpirtit.

Është e pranuar përgjithësisht nga studiuesit se origjinat e një besimi të tillë të çojnë te babilonasit dhe se që herët egjiptasit, persët e grekët, i ndjenë ndikimet e fesë babilonase.

Në epin sumer të Gilgameshit, heroi ndeshet me vdekjen, vihet në kërkim të pavdekësisë, por shpresa e tij për pavdekësi është një iluzion, vdekja është e pashmangshme. Nga ana tjetër, fakti që bashkë me të vdekurin varroseshin dhe sendet që njeriu do t’i përdorte në jetën e përtejme, na bën të mendojmë se sumerët besonin që jeta në ndonjë mënyrë, në ndonjë formë, vazhdon dhe tej këtij ndryshimi, vazhdonte prapë nëpërmjet kalimit në një lloj jete tjetër, tej kësaj ekzistence që e shkatërron krejtësisht vdekja.

Sipas mitologjisë biblike, qyteti i Babelit, Babilonia, mendohet se u ndërtua nga Nimrodi, një stërnip i Noes. Pas përmbytjes së përbotshme, në ditët e Noes njerëzimi kishte vetëm një fe, një gjuhë. Pas ngatërrimit të gjuhëve në Babel, ndërtuesit e Kullës ndërprenë punën për lartimin e saj dhe u shpërndanë duke marrë me vete fenë, mësimet fetare babilonase të cilat i përhapën në të gjitha anët e dheut. Mundet që ky Nimrod, i himnizuar, të jetë perëndia babilonase Marduk. Marduku është heroi i epit tjetër sumer, i epit të Krijimit, që sjell kalimin nga perëndia matriarkale Tiamati, në perënditë patriarkale. Nga sa thamë më sipër, miti i Kullës së Babelit na çon te ideja se sumero-akadët, në veçanti babilonët, janë vendlindja e idesë së pavdekësisë së shpirtit. Më tej nga kontaktet, pikëpamjet dhe zakonet babilonase u futën dhe në kultet e egjiptasve. Në Persi, kulti i Mithrës zbulon haptas ndikimet e mësimeve babilonase. Përzierja e gjerë e elementeve semitikë si në mitologjinë e hershme greke, si në kultet e saj, sot pranohet pa mëdyshje nga gjithë shkenca studimore.

Greqia, nga Pitagora te Platoni



Se një shpirt vazhdon të jetojë pas vdekjes, këtë si ide ndër grekët e gjejmë te matematikani i famshëm i shekullit të gjashtë p. K., te Pitagora. Ai besonte se shpirti ishte i pavdekshëm dhe objekt transmigrimi. Para tij, Talesi i Miletit, filozofi grek më i hershëm që njohim, besonte se një shpirt i pavdekshëm ekzistonte jo vetëm te njerëzit, kafshët e bimët, por dhe te sende të tilla si magnetet, meqenëse ato mund të tërhiqnin hekurin.

Grekët e lashtë besonin se shpirtrat e të vdekurve kalonin me varkë nëpër lumin Stiks, për te një botë e përtejme, një mbretëri shumë e madhe nëntokësore. Atje, pasi gjykatësit jepnin vendimin, shpirtrat shkonin ose në një burg me mure të larta ku torturoheshin, ose lumturoheshin në fushat e Elisit.

Sokrati, filozofi grek i shekullit të pestë p.K., i dënuar për paperëndishmëri dhe për korruptim të të rinjve, pak më përpara se të pijë kupën e helmit, u paraqet nxënësve të mbledhur rreth tij, një varg me argumente që provonin se shpirti është i pavdekshëm dhe se nga vdekja nuk duhet pasur frikë. Studenti i tij, Platoni, na i bën të njohura këto ndodhi dhe ide në esetë e tij Phaedo dhe Apologji. Sokrati dhe Platoni janë nismëtarët që e përpunuan dhe e çuan më tej idenë mbi shpirtin e pavdekshëm. Ata, duke e argumentuar dhe shtjelluar teorikisht, e përsosën konceptin mbi shpirtin, e shndërruan atë në një mësim filozofik të denjë e të pëlqyer për mendjet e të diturve të kohës dhe, siç do ta shohim, edhe për më tej se sa ata të kohës së tyre.

Nga Persia te piramidat



Në Lindje, në Persi, (Irani i sotëm) në shekullin e shtatë p.K., u shfaq një profet i quajtur Zoroastër, i cili për herë të parë solli një mënyrë të re adhurimi që u njoh si zoroastrizëm. Kjo u bë feja e Perandorisë Persiane që dominonte botën shumë më përpara se Greqia të bëhej ajo fuqia e madhe që njohim. Shkrimet zoroastriane thonë se në pavdekësi, shpirti i të drejtit do të jetë gjithmonë në hare, por shpirti i gënjeshtarit sigurisht në mundime do të jetë. Dhe këto ligje Ahura Mazda (d.m.th., Perëndia i mençur) i ka vendosur nëpërmjet autoritetit të tij sovran.

Mësimi i pavdekësisë ishte pjesë përbërëse dhe e fesë persiane para- zoroastriane. Fiset e lashta iraniane u çonin ushqime dhe veshje shpirtrave të të vdekurve, për t’i marrë ato me të mirë, që t’u sillnin dobi në këtë botë dhe në botën e përtejme.

Jeta pas vdekjes ishte besimi qendror i egjiptianëve. Ata besonin se shpirti i të vdekurve do të gjykohej nga Osiris, kryeperëndia e botës së përtejme. Në një skenë të dokumentuar në një papirus të shekullit të 14-të p.K., shohim perëndinë e të vdekurve që çon shpirtin e një shkruesi përpara fronit të Osirisit. Perëndia e së vërtetës dhe e drejtësisë vë zemrën e tij në peshore. Thoth, një tjetër perëndi, shënon përfundimet. Nëse zemra e njeriut nuk peshon rëndë nga fajet, ai e kalon provën, lejohet të hyjë në mbretërinë e Osirisit dhe të marrrë pavdekësinë, ndryshe, atë e përpin aty për aty figura e një përbindshi femër që pret e gatshme pranë peshores.

Egjiptianët i ballsamosnin të vdekurit e tyre dhe i ruanin trupat e faraonëve nëpër piramida madhështore, se besonin që mbijetesa e shpirtit varej nga ruajtja e trupit. Shpirti mund të vinte te trupi dhe jeta të rifillonte prapë, ashtu si ndodh shterrja dhe ngritja sërish e ujërave në shtratin e Nilit.



Hinduizmi dhe rimishërimi

Pranohet se qendra më e rëndësishme për ndikimin fetar në të gjithë Azinë ka qenë India. India ka lindur besime të shumta si hinduizmin, budizmin, jainizmin, sikizmin, etj. dhe njëri prej tyre, budizmi, ka ndikuar pothuajse në gjithë Azinë Lindore. Nga kjo, shumë kultura aziatike e mbajnë ende Indinë si vendlindjen e tyre frymërore.

Në të njëjtën kohë me Pitagorën, në shekullin e gjashtë p.K. dhe në Indi shumë dijetarë hinduistë, aty pranë lumenjve Ind dhe Gang, po përpunonin teorinë e transmigrimit të shpirtrave. Shfaqja e njëkohshme e kësaj bindjeje në Greqi dhe në Indi, sipas shkencës, vjen nga lëvizjet e popujve indoeuropianë, të cilët në shtegtimet e tyre nga një kontinent në tjetrin, bartnin me vete dhe idenë e transmigrimit.

Hinduizmi si fe në Indi zë fill po me shfaqjen e arianëve rreth vitit 1500 p.K. Bindja induiste që nga fillimet ishte se shpirti është i ndryshëm nga trupi dhe se shpirti i mbijeton vdekjes. Ata adhuronin të parët dhe u ofronin ushqime shpirtrave të të vdekurve.

Shekuj më vonë, të diturit hinduistë që ndesheshin me problemet universale të së keqes dhe të vuajtjeve midis njerëzve, i kombinuan këto me ligjin e Karmës (ligj i shkak-pasojës, i përzierë me fatin) dhe zhvilluan teorinë e rimishërimit, nëpërmjet të të cilit meritat dhe fajet në një jetë shpërblehen a ndëshkohen në jetën tjetër. Shpirti nga një trup i vdekur rimishërohej, lindte prapë në një trup njeriu tjetër, por mund të rimishërohej edhe te një kafshë, sipas meritës, sipas sjelljes shoqërore në jetën e mëparshme.

Më vonë, shkallë-shkallë, do të marrë formë dhe një koncept tjetër filozofik, koncepti Brahman-Atman. Atmani, esenca e çdo gjëje mbi tokë, e çdo njeriu, pas sa e sa rimishërimesh, bashkohet me Brahmanin (realiteti më i lartë, më i përjetshëmi, më i fundit) dhe arrihet Nirvana: bekimi, shenjtërimi dhe njëkohësisht, lirimi nga cikli i transmigrimit. Ky është dhe synimi më i lartë, më përfundimtar i hinduizmit.

Ideja e metempsikozës, transmigrimi i shpirtrave në një jetesë të mëpasshme, përbën bazën e brahmanizmit, po dhe të budizmit.

Pavdekësia, duke kaluar provën e gjatë nëpër rimishërime e transmigrime, për hinduizmin është një e drejtë e lindur e të gjithëve, jo privilegj i një pakice të lumtur. Për fetë monoteiste një jetë e vetme përcakton fatin përfundimtar të shpirtit, parajsën a ferrin, për hinduizmin shpirti e arrin shënjtërimin pas shumë e shumë rilindjesh.



Budizmi

Budizmi u themelua në Indi rreth shekullit të pestë p.K. Duke qenë se lindi nga hinduizmi, mësimet mbi pavdekësinë i kanë disi të ngjashme. Sipas budizmit, ekzistenca është një cikël i vazhdueshëm rilindjeje dhe vdekjeje dhe ashtu si në hinduizëm, gjendja individuale e secilit në jetën e tij të tanishme, varet e vendoset nga veprat e jetës së tij të mëparshme.

Por budizmi nuk e shpjegon ekzistencën në termat e një shpirti personal që mbijeton vdekjen. Buda vështroi në psikën njerëzore një seri kalimtare të gjendjeve psikologjike të ndërprera, të cilat mbahen bashkë vetëm nga dëshira. Diçka, ndonjë gjendje ose forcw, vazhdon të kalojë nga një jetë në një tjetër. Ajo që quajmë vdekje është mosfunksionim i plotë i trupit fizik. Qenia e gjallë është kombinimi i forcave ose i energjive mendore dhe fizike. Budizmi thotë se me vdekjen, nuk ndalen të gjitha këto forca dhe energji. Ato (vendosmëria, vullneti, etja për të ekzistuar si forcat më të mëdha në botë e që e vënë në lëvizje gjithë botën, për të përjetuar rilindje të vazhdueshme), arrijnë ta shfaqin veten në një formë tjetër, duke prodhuar riekzistencë, e cila, për budistët, quhet rilindje.

Ekzistenca është e përjetshme në qoftë se individi arrin synimin përfundimtar të Nirvanës, lirimin nga cikli i rilindjeve. Nirvana budiste (jo si e hinduistëve) nuk është as arritje e lumturisë, as bërja njësh me realitetin e fundit. Është thjesht një gjendje e mosekzistencës; vendi i pavdekshëm tej ekzistencës individuale, një asgjë pa dhembje e pa dëshira. Budistët janë të nxitur që më mirë ta kapërcejnë pavdekësinë duke arritur Nirvanën, se sa të kërkojnë atë.

Teksa përhapej më tej Indisë, budizmi i modifikoi mësimet e tij në pajtim me bindjet lokale të atyre vendeve. Budizmi Mahayan, forma dominuese e budizmit kinez dhe japonez, beson në bodhisattvasin qiellor, ose Budën e ardhshëm. Një bodhisattvas e shtyn hyrjen në Nirvanë me qëllim që të përjetojë rilindje të pallogaritshme; madje mund të vazhdosh ciklin e rilindjeve edhe pasi e ke arritur Nirvanën. Po në këto vende, sipas doktrinës së Tokës së Kulluar, të krijuar nga Buda Amida, kush e thërret me besim Budën, rilind në Vendin e Kulluar, ku kushtet ta bëjnë të mundur arritjen e ndriçimit përfundimtar. Nga ky zhvillim, në imagjinatën popullore, nirvana rivendoset si synimi më i lartë.

Budizmi tibetian përfshin shumë bindje lokale si ajo mbi Librin e të Vdekurve, i cili e përshkruan fatin e njeriut në një gjendje të ndërmjetme, përpara se të jetë i rilindur. Thuhet se të vdekurit i ekspozohen dritës së ndritshme të realitetit të fundit dhe, ata që nuk mund ta durojnë dritën, nuk e fitojnë lirimin, janë tashmë të rilindur.

Është e qartë që budizmi në gjithë format e tij të mundshme e përmban idenë e pavdekësisë.



Shintoizmi japonez

Para se të mbërrinte budizmi, në shekullin e gjashtë mbas K., në Japoni feja përmbante bindje të lidhura me moralin dhe zakonet popullore vendase. Shinto, që do të thotë udha e perëndive, lidhet me ritet bujqësore të kultivuesve të orizit, rite që ndikonin në organizimin sa më të qëndrueshëm të bashkësive fshatare.

Sipas bindjes shintoiste, një shpirt i larguar ka ende personalitetin e tij, por mbetet i njollosur nga vdekja. Ritet e vdekjes, ritet përkujtimore, të kryera nga familiarët, e pastrojnë, e kullojnë atë deri në heqjen e të gjitha ligësive, gjersa shndërrohet në një karakter aq paqësor e aq mirëdashës, sa me kalimin e kohës ky shpirt i të parëve merr rolin e një hyjnie mbrojtëse për pasardhësit. Nga bashkëjetesa me budizmin, shintoizmi mori dhe doktrinën e parajsës.


vijon -

vijon -


Taoizmi dhe konfucianizmi

Taoizmi u themelua nga Lao Cu në shekullin e gjashtë p.K. Doktrina Tao (udha e natyrës) është më kryesorja e taoizmit; sipas saj, synimi i njeriut, i gjithë aktivitetit njerëzor, është që të arijë të jetë në harmoni me natyrën. Pikëpamja taoiste mbi pavdekësinë, shkurt, mund të paraqitet kështu: Tao është parimi mbizotërues i universit; Tao nuk ka fillim as fund; duke jetuar në pajtim me Taon, individi shkrihet me të dhe bëhet i pavdekshëm.

Në përpjekjet për t’u bërë njësh me natyrën, taoistët, me kohë, filluan të mendojnë për pafundësinë dhe për aftësitë ripërtëritëse të saj. Ata kujtonin se duke u harmonizuar më natyrën, me Taon, mund të arrinin të njihnin sekretet e natyrës dhe imunizimin nga sëmundjet, nga dëmtimet fizike, deri dhe nga vdekja. Taoistët ushtronin meditimin, ushtrimet frymëmarrëse, dietën e veçantë dhe rrekeshin se kështu do të shmangnin plakjen dhe vdekjen trupore. Filluan të qarkullojnë legjenda mbi të pavdekshmit që fluturonin mbi re dhe që mund të shfaqen a të zhduken kur të duan.Tempujt taoistë ishin mbi maja malesh të veçuar ose në ishuj të largët. Të pavdekshmit taoistë, sipas legjendës, ushqeheshin me vesë dhe fruta magjike, jetonin thellë në këto male ose në ishuj që nuk arrihen as po të udhëtosh me vite dhe vite. Në vitin 219 p.K. perandori Çin (Shih Huang Ti) nisi një flotë me tre mijë djem dhe vajza drejt ishullit mitik P’eng-lai, vendbanim i të pavdekshmëve, prej nga do të sillnin barin e pavdekësisë. Sigurisht që ata nuk u kthyen kurrë më.

Kërkimet për jetën e përjetshme, i çuan taoistët drejt alkimisë, shpikjes së ilaçeve të pavdekësisë. Sipas pikëpamjes taoiste, jeta ngjizet kur dukuritë e kundërta yin dhe yang (femërore dhe mashkullore) shkrihen me njëra-tjetrën. Në imitim të natyrës, duke shkrirë plumbin (i errët ose yin) me mërkurin (i shndritshëm ose yang), alkimistët mendonin se do të prodhonin pilulën e pavdekësisë.

Me budizmin, në shekullin e shtatë pas K., u kalua drejt një amalgame të dukurive budiste me spiritizmin dhe adhurimin e të parëve; morën formë dhe përmbajtje bindjet për një jetë të mëpasshme, që në kultin tradicional kinez të të parëve, ishin disi të përcipta.

Konfuçi, ( jetoi në shekullin e gjashtë p.K.), filozofi më në zë i gjithë kulturës kineze, nuk u mor me problemet e jetës dhe të vdekjes. Ai la një bllok mësimesh mbi mirësinë, mbi nevojën e domosdoshme të diturisë, mbi sjelljen morale të njerëzve në shoqëri. Ai, në pajtim me sistemin e tij hierarkik shoqëror, mbante anë nga adhurimi i të parëve dhe theksonte zbatimin e devotshëm të riteve e të ceremonive që lidheshin me paraardhësit e vdekur.



Jainizmi dhe sikizmi

Jainizmi është një fe indiane e shekullit të gjashtë p.K. Themeluesi i saj, Vardhamana Mahavira, mësonte se të gjitha qeniet e gjalla kanë shpirt të pavdekshëm (ata mbanin këpucë me zilka që të mos shkelnin as mizat), mësonte se shpëtimi i shpirtit nga robëria e Karmës arrihet vetëm me vetëmohim dhe vetëdisiplinim të skajshëm dhe sidomos, nga zbatimi i prerë i mospërdorimit të dhunës ndaj të gjitha krijesave. M. Gandi ishte jainist. Jainistët, sidoqë disa janë ndër bankierët më të njohur indianë, u përmbahen edhe sot këtyre mësimeve.

India është dhe vendlindja e sikizmit, një fe që sot praktikohet nga 19 milionë njerëz. Guruja Nanak, në shekullin e 16-të, vendosi që çka më të mirë hinduizmi ta ndërthurë me myslimanizmin dhe kështu themeloi një fe të re. Sikizmi përshtati në islamizëm bindjet hinduiste të pavdekësisë së shpirtit, të rimishërimit dhe të karmës.



Hebraizmi dhe konceptet greke

Ka dijetarë që mendojnë se, qoftë duke u premtuar një jetë më të mirë përtej varrit, qoftë një rilindje të dytë, ose këto që të dyja së bashku, feja, midis të tjerash, është mënyra më e mirë për t’i pajtuar njerëzit me faktin që një ditë ata duhet të vdesin.

Rrënjët e hebraizmit shtrihen së paku 2000 vjet p.K., zënë fill që nga Abrahami. Shkrimi i shenjtë hebraik, bibla, filloi të shkruhet 16 shekuj p.K. dhe përfundoi së shkruari në kohët kur tashmë Sokrati dhe Platoni e kishin formuluar teorinë mbi pavdekësinë e shpirtit. Ç’thoshin shkrimet biblike mbi pavdekësinë e shpirtit? Nga shkencëtarët pranohet se vetëm në periudhën pas-biblike u kristalizua një bindje e qartë dhe e qëndrueshme mbi pavdekësinë e shpirtit… dhe kjo u bë një nga gurët e themelit për besimet hebraike dhe të krishtera. Hebrenjtë e hershëm besonin në ringjalljen e të vdekurit, por kjo duhet dalluar nga bindja në pavdekësinë e shpirtit. Në biblën hebraike personi mbahej si një i tërë; shpirti nuk dallohej prerë e qartë nga trupi. Trupi dhe shpirti vdisnin njëherësh dhe do të ringjalleshin po kështu në ditën e fundit.

Me pushtimet e Aleksandrit të Madh në Lindje, nisur në vitin 334 p.K., me planin e tij të helenizimit, të depërtimit të gjuhës, kulturës dhe filozofisë greke në tokat e pushtuara, ishte e pashmangshme një përzierje e kulturës greke me atë hebraike. Në shekullin e tretë p.K., filloi përkthimi i shkrimeve hebraike në gjuhën greke, i quajturi Septuaginta. Shumë johebrenj u bënë të afërt me fenë e biblës dhe, nga ana tjetër, shumë hebrenj u bënë filozofë (gjë e panjohur më parë), ndër ta ishte Pilo i Aleksandrisë që u vu ta shpjegojë hebraizmin me terma të filozofisë greke. Me anë të një sinteze unike të filozofisë platonike me traditën biblike, Pilo shtroi rrugën për mendimtarët e mëvonshëm të krishterë dhe për ata hebrenj. Pilo mendonte se vdekja e rivë shpirtin në gjendjen e tij fillestare, e kthen në stadin e paralindjes. Duke qenë se shpirti i përket botës frymore, jeta në trup nuk është gjë tjetër veç një episod i shkurtër dhe shpesh i mjerë.

Talmudi, përmbledhja e shkruar e atij që quhet ligji gojor hebraik, shoqëruar këto me shpjegime dhe komente të mëvonshme, i përpiluar nga rabinët që nga shekulli i dytë mbas K. deri në Mesjetë, jep idenë e ekzistencës së vazhdueshme të shpirtit pas vdekjes së trupit. Talmudi flet edhe për të vdekur që takojnë të gjallët; nën ndikimin e platonizmit, rabinët e talmudit besonin në paraekzistencën e shpirtrave.

Më pas, literatura mistike e Kabalave hebraike shkon aq larg sa mëson dhe rimishërimin. Me origjinën në Indi, doktrina e rimishërimit shfaqet në librat Bahir dhe Zohar të Kabalave çifute; ajo u pranua gjerësisht nga mistikët; luan një rol të rëndësishëm dhe në literaturën e në besimet e rabinëve hasidikë. Në Izrael sot rimishërimi pranohet në masë të madhe si një mësim hebraik.

Pra, ideja e pavdekësisë së shpirtit nën ndikimin e filozofisë greke, pranohet sot nga të gjitha fraksionet e hebraizmit.



Krishtërimi dhe platonizmi

Deri tani kemi parë se pavdekësia e shpirtit është një mësim fetar dhe një dogmë e filozofisë dhe e besimeve pagane.

Krishtërimi filloi me Jezu Krishtin. Ai si hebre që ishte, besonte në ringjalljen e trupit, po dhe të shpirtit. Nga mesi i shekullit të dytë, të krishterët që kishin një përgatitjeje të mirë në filozofinë greke, ndjenë nevojën që ta shpehin besimin e tyre në termat e kësaj filozofie. Filozofia që u përshtatej atyre më mirë ishte platonizmi. Ngritja e krishtërimit në rangun e një filozofie, e një teologjie të përpunuar nga mendimtarët, bëhej edhe për të joshur paganët e arsimuar; kështu do të realizohej sinteza gjithëpërfshirëse e botës judeo-kristiane.

Dy qenë filozofët e parë që ushtruan ndikim të ndjeshëm mbi doktrinat e krishtërimit. Ata ishin Origjeni i Aleksandrisë (185-254) dhe Agustini i Hipos (354-430). Nëpërmjet tyre shpirti u përcaktua si substancë frymore, u hartua dhe formulimi filozofik mbi natyrën e tij. Origjeni ishte nxënës i Klementit të Aleksandrisë, i të parit filozof që huazoi hapur traditën greke mbi shpirtin. Origjeni nga ana e tij, përfshiu në krishtërim gjithë dramën kozmike mbi shpirtin, të marrë krejtësisht nga Platoni.

Shën Agustini nga disa të krishterë mbahet e vlerësohet si filozofi më i madh ndër gjithë etërit e kishës. Më parë se të kthehej në të krishterë, në moshën 33-vjeçare, Agustini kishte treguar interes të thellë për filozofinë; si dhe Plotini, ai ishte një neoplatonist. Do të mbetej neoplatonist dhe mbas kthimit në të krishterë; siç thuhet në New Encyclopedia Britannica: “Mendja e tij ishte furra e shkrirjes, ku feja e Dhjatës së Re ishte përzierë plotësisht me traditën platonike të filozofisë greke”. Doktrina e tij mbi shpirtin që, deri vonë në shekullin e 12-të, qendroi si standardi i vetëm i pranueshëm në Perëndim, i detyrohet shumë neoplatonizmit.

Në shekullin e 13-të, Thoma Akuini, një ndjekës i Aristotelit, do të ndikojë mbi kishën me mendimet e tij, por pa e prekur mësimin rreth pavdekësisë së shpirtit. Aristoteli kishte bindjen se trupi e shpirti vdesin bashkë dhe ajo që mbetet e përjetshme nga njeriu është një intelekt abstarakt, por jo personal. Kisha kishte mendimin se shpirtrat personalë i mbijetojnë vdekjes. Thoma Akuini modifikoi pikëpamjen e Aristotelit mbi shpirtin dhe shpalli se pavdekësia e shpirtit mund të provohet nga arsyeja.

Reformistët Protestantë të shekullit të 16-të kundërshtuan dogmën mbi purgatorin, por nuk e luajtën aspak teorinë mbi shpirtin; ata i mbetën idesë së shpërblimit dhe të ndëshkimit të përjetshëm. Fryma që buron drejt nga Shpirti i shenjtë u jepet gjithë të krishterëve dhe me të edhe jeta e përjetshme.

Të krishterët kanë siguri kur profetizojnë për ringjalljen, kur janë në pritje për një qiell të ri e për një tokë të re, për mbretërinë e ardhshme qiellore nën Krishtin, për një njerëzim të ri, të përsosur e në paqë, ku mundimet e vdekja nuk do të ekzistojnë, kur njerëzit nuk do ta provojnë më vdekjen.

Mësimi mbi pavdekësinë e shpirtit mbizotëron në të gjitha grupet e fraksionet e krishtera. Filozofë dhe psikologë të sotëm mendojnë se në të vërtetë feja, për pjesën më të madhe të njerëzve në botën perëndimore do të thotë vetëm pavdekësi dhe asgjë tjetër. Perëndia është prodhues i pavdekësisë.



Pavdekësia dhe islami

Islamizmi u themelua nga Muhamedi, të cilit iu bë thirrja që të jetë profet në moshën 40-vjeçare. Nga myslimanët, besohet se atij iu dhanë një varg zbulesash në një periudhë prej 20 deri në 23 vjetësh, nga viti 610-632, në ditën e vdekjes së tij. Këto zbulesa janë shkruar në Kuran, në librin e shenjtë të myslimanëve. Në këto kohë, hebraizmi dhe krishtërimi e kishin pranuar konceptin platonik mbi shpirtin.

Myslimanët besojnë se me fenë e tyre kanë arritur pikën më kulmore të zbulesave që u janë dhënë hebrejve dhe të krishterëve. Kurani citon shumë nga shkrimet hebraike dhe nga ato greke e të krishtera. Po në mësimet mbi pavdekësinë e shpirtit, Kurani nuk përputhet me këto shkrime. Kurani mëson se njeriu ka një shpirt që vazhdon të jetojë pas vdekjes. Flet për ringjalljen e të vdekurve, për një ditë gjykimi dhe për fatin e fundmë të shpirtit: ja mbërritjen në një kopsht qiellor, ja ndëshkimin në flakët e ferrit. Fillimisht, shpirti i të vdekurit shkon në Barzah, në Ndarësin, në vendin ose në gjendjen ku njerëzit pas vdekjes vihen në pritje përpara Gjykimit, (Syreja 23: 99, 100, shënimi në Kuranin e shenjtë). Shpirti këtu është i vetëdijshëm, ai po përjeton atë që quhet “Ndëshkimi i varrit” për atë që ka qenë person i lig, ose po gëzon lumturinë për atë që ka qenë besnik. Po dhe besimtarët duhet të vuajnë disa tortura për shkak të mëkateve, sado të pakta, të cilat nuk i shmangën dot kur ishin të gjallë. Në ditën e Gjykimit, secili merr përjetësisht fatin e tij, duke i dhënë fund kësaj gjendjeje të përkohshme.

Ideja e pavdekësisë së shpirtit në hebraizëm dhe në krishtërim erdhi më pas, nga ndikimet e platonizmit, kurse në islamizëm koncepti u mbrujt që në fillimet e kësaj feje. Mandej dhe dijetarët arabë janë përpjekur që të sintetizojnë mësimet islame me filozofinë greke. Në fakt, bota arabe do të ishte e ndikuar në masë nga idetë e Aristotelit. Dijetarë e mëdhenj arabë Avicena dhe Averroes e shtjelluan dhe e përpunuan hollësisht mendimin aristotelian. Në përpjekjet e tyre për të harmonizuar mendimet greke me mësimet myslimane mbi shpirtin, ata u bigëzuan në dy teori të ndryshme. Avicena do të shpallë se shpirti personal është i pavdekshëm. Averroes do të argumentojë mendimin e tij të kundërt me këtë pikëpamje. Dhe prapë, pavdekësia e shpirtit mbetet besimi më i patundur i myslimanëve.

Të tre fetë e sotme monoteiste (hebraizmi, krishtërimi dhe myslimanizmi) i përmbahen doktrinës themelore mbi pavdekësinë e shpirtit.



Literatura:

R. Willis, The world civilization

Encyclopedia Judaika

New Encyclopedia Britannica

Lol sote kemi filozofer qe ngulin kembe si puna e mushkes edhe qe besojn se fluturon gomari--filozof nga halli.

Filozofia është kuptuar në mënyra të ndryshme nga filozofë të ndryshëm gjatë historisë. si fenomen apo si shkence , filozofia ka si synim kuptimin dhe shpjegimin e çështjeve më themelore të jetes dhe qe ne lindje te saj eshte bere ne varsi te mjedisit ,kushteve sociale,historike dhe pikpamjeve personale te gjithkujt.. te futesh ne nje diskutim te tille eshte si te hysh vullnetarishte ne "vrimen e zeze" nga ku nuk dihet ku do dalesh.. megjithate ky eshte vetem opinioni im.. filosofia sot eshte bussines dhe ka ,ashtu si thua dhe ti,..filozofe qe besojne( dhe me keq duan te bejne dhe te tjeret te besojne) se gomari fluturon.. nje shembull shume i mire eshte filozofia moderne greke e sotme

zojs wrote:11 shprehjet më të rëndësishme filozofike

E kam lexuar rastesisht kete shkrim sot tek Tirana Observer. Vertet nje shkrim interesant

A E DIN SE NUK DIN?

(pyetja ime personale)


A egziston lumturia filozofikisht?


Nder temat e lendes se filozofise eshte: Lumturia. Dhe Lumturine ne shkolle e kemi trajtuar te lidhur me konceptin e kohes, perderisa filozofikisht e tashmja nuk e gziston, atehere dhe lumturia e tashme nuk egziston, ajo eshte vetem nje impuls nervor ne kohen e kaluar, i futur ne kujtesen tone, ose pritja e lumturise ne te ardhmen - shpresa e njeriut.
Per ata qe cuditen qe e tashmja nuk egziston, po shtoj arsyetimin filozofik, se sa themi " e tashme" ka kaluar nje ose dy sekonda, pra ajo e tashme u be e kaluar, dhe po i njejti arsyetim behet dhe per lumturine, madje e tashmja kalon aq shpejt, saqe nuk kemi kohe ta perceptojme lumturine ashtu sic duhet, ndaj ajo gjithnje mbetet nje kujtim ne te shkuaren dhe ne na duket sikur lumturia nuk arrihet kurre.
Si perfundim "lumturia" si koncept filozofik nuk arrihet kurre, lumturi absolute, si perkufizim nuk ka. A jeni dakort?

Per mua njeriu ma i ditur eshte ai qe e din se nuk din - E DI SE NUK DI. A E DINI JU SE NUK DINI?

zojs wrote:A E DIN SE NUK DIN?

(pyetja ime personale)


A egziston lumturia filozofikisht?


Nder temat e lendes se filozofise eshte: Lumturia. Dhe Lumturine ne shkolle e kemi trajtuar te lidhur me konceptin e kohes, perderisa filozofikisht e tashmja nuk e gziston, atehere dhe lumturia e tashme nuk egziston, ajo eshte vetem nje impuls nervor ne kohen e kaluar, i futur ne kujtesen tone, ose pritja e lumturise ne te ardhmen - shpresa e njeriut.
Per ata qe cuditen qe e tashmja nuk egziston, po shtoj arsyetimin filozofik, se sa themi " e tashme" ka kaluar nje ose dy sekonda, pra ajo e tashme u be e kaluar, dhe po i njejti arsyetim behet dhe per lumturine, madje e tashmja kalon aq shpejt, saqe nuk kemi kohe ta perceptojme lumturine ashtu sic duhet, ndaj ajo gjithnje mbetet nje kujtim ne te shkuaren dhe ne na duket sikur lumturia nuk arrihet kurre.
Si perfundim "lumturia" si koncept filozofik nuk arrihet kurre, lumturi absolute, si perkufizim nuk ka. A jeni dakort?

Per mua njeriu ma i ditur eshte ai qe e din se nuk din - E DI SE NUK DI. A E DINI JU SE NUK DINI?

Zojs, a me lejon nje pyetje?

ABC wrote:

zojs wrote:A E DIN SE NUK DIN?

(pyetja ime personale)


A egziston lumturia filozofikisht?


Nder temat e lendes se filozofise eshte: Lumturia. Dhe Lumturine ne shkolle e kemi trajtuar te lidhur me konceptin e kohes, perderisa filozofikisht e tashmja nuk e gziston, atehere dhe lumturia e tashme nuk egziston, ajo eshte vetem nje impuls nervor ne kohen e kaluar, i futur ne kujtesen tone, ose pritja e lumturise ne te ardhmen - shpresa e njeriut.
Per ata qe cuditen qe e tashmja nuk egziston, po shtoj arsyetimin filozofik, se sa themi " e tashme" ka kaluar nje ose dy sekonda, pra ajo e tashme u be e kaluar, dhe po i njejti arsyetim behet dhe per lumturine, madje e tashmja kalon aq shpejt, saqe nuk kemi kohe ta perceptojme lumturine ashtu sic duhet, ndaj ajo gjithnje mbetet nje kujtim ne te shkuaren dhe ne na duket sikur lumturia nuk arrihet kurre.
Si perfundim "lumturia" si koncept filozofik nuk arrihet kurre, lumturi absolute, si perkufizim nuk ka. A jeni dakort?

Per mua njeriu ma i ditur eshte ai qe e din se nuk din - E DI SE NUK DI. A E DINI JU SE NUK DINI?

Zojs, a me lejon nje pyetje?

Sigurisht, e nderuar ABC, veç urdhëroni:

Doja vetem te dija se cfare lidhje ka midis lumturise ne postimin tuaj dhe martirizimit te filozofeve. Nuk e kuptoj, me ilumino te lutem

Sokrati mendonte se ai ishte ne kerkim te se vertetes. Megjithate, ai e kerkonte ate ne nje menyre teresisht te re. Duke mos pranuar te prodhonte teori te medha te botes, apo traktate filozofike, - njekohesisht duke mos pranuar te shkruaje asgje filozofike, - ai e kerkonte te verteten ne biseda me individe ku kembengulte tek rendesia e te kuptuarit se per cfare po flitej. Platoni ishte prekur thelle nga ngulmi i Sokratit se detyrat me te medha te filozofise duhet te presin derisa ne te arrijme t'i kuptojme ato qe i marrim si te verteta: guximi, drejtesia dhe virtyte te tjera, ideja e te jetuarit te nje jete te mire, vete pretendimi yne per te kuptuar. Sokrati e pa jeten filozofike si nje hulumtim dhe kerkim te vazhdueshem ne besimet e te tjereve dhe ne besimet vetjake. Sokrati e merrte jeten filozofike si dicka qe duhej jetuar me seriozitet dhe me mire te vdiste se sa te cenonte vlerat e veta ne mbrojtje te jetes se vet. Platoni e vleresonte dhe e respektonte shume Sokratin dhe si shembull me te mire per te pare respektin e Platonit per te, eshte fakti se ne shumicen e dialogeve qe ai shkroi, Sokrati ishte figura kryesore dhe ekziston vetem nje dialog "ligjet" ku ai nuk shfaqet fare. Ne vend qe te flase ne emer te vet, Platoni vendosi te paraqiste perhere Sokratin si figuren e filozofit ne kerkim te se vertetes. Te flasesh per Sokratin duhen dite dhe nete. Koha eshte e pamjaftueshme fatkeqesisht.
Ne kete teme kam dashur te bejme nje permbledhje te atyre individeve qe kane sakrifikuar dhe kane dhene jeten per filozofine. Une njoh dhe disa te tjere, vetem se Sokrati eshte personifikimi me i mire per kete teme.

ABC wrote:Doja vetem te dija se cfare lidhje ka midis lumturise ne postimin tuaj dhe martirizimit te filozofeve. Nuk e kuptoj, me ilumino te lutem

Po ka lidhje, lumturia me martirizimin, në spektrin gjeneral filozofik, duke e kuptuar se tëvdesesh për atdheun është martirizëm, apo martirizim si epilog final i martirit të lirisë, sepse heroi e jep jetën me vetdëshirë martirizohet, me knaqësi vdes ballëpërballë me armiqët, ashtu sikurse është martirizimi i lumtur për shqiptarin zemërshqiponje, kur vritet në luftë, i ofrohet nëna e tij dhe e vëren birin e vdekur, se ku e mori plumbi, në ballë, apo në shpindë, duke apologjetuar filozofikisht, se shqiptarin e merr plumbi në ballë e gjoks dhe tradhëtorin, dezertorin e spijunin e merr plumbi në shpindë. Apo apologjetizimi shqiptar në vargje, si lidhje filozofike mes lumturisë e martirizimit, do të thosha konceptin MARTIR I LUMTUR vdekja për atdhe është flijim,martirizim i shënjtë: 'Kush jep jetën për Atdhe,nuk ka vdekur po ka le!''

Dëshmori dëshmon se është martir i lumtur për lirinë e atdheut! (do të thoja)

Poashtu tek martirizimi i filozofëve, sikur tek apologjia sokratiane, do ta quaja si martirizim sokratik, është edhe kjo lidhje mes lumturisë e martirizimit, ku dëshmojnë faktet e vet Sokratit në origjinal: 'Ligji m'është nënë e baba!' Ku pranon me vetdëshirë vdekjen martire, i lumtur sepse mu ajo lumturi martire edhe e martirizon Sokratin, si apologjetik i lumturisë së flijimit dhe mu ajo ide martire dhe e bën të lumtur duke vdekur me helm edhe duke fituar adhurimin e mbarë filozofisë antike illire, (që njihet falsifikat filozofia antike greke), se Sokrati nuk ishte asfar greku, po e gjithë filozofia natike ishte illiriane pellgazgjike!

....sepse vet Sokrati është i vetmi filozof, që nuk shkroi asnjë vepër (filozof pa asnjë vepër tëshkruar nga ai vet si author) dhe mu për shkak të lumturisë së tij martire, apo martirizimit të lumtur të tij edhe gëzon authoritetin e gjithë filozofisë antike illire dhe të gjithë botës deri në ditët tona! Mu për shkak të martirizimit të tij të lumtur (se e kuptonte se do mbetet shpirti i pavdekshën i botës filozofike), rrëfen pavdeksinë e shpirtit, që mundoi një botë të tërë filozofike, deri më sot, se çka ështëshpirti në aspektin filozofik, a lindet shpirti dhe a vdes bashk me trupin e njeriut, si vdekje psiko-fizike, apo shpirtërore-trupore! Sokrati ishte i lumtur se po vdes në gjyqin e popullit (lexo:pushtetit) dhe e dinte se është martir i lumtur...

Këtu ka me folë gjithditen, por nëse iu mbeta diç borxh në përgjigje, vijojmë përsëri...